امور مربوط به وضو
افعال وضو
مسئله 242. در وضو واجب است صورت و دست‌ها شسته و جلوي سر و روي پاها مسح شود.
مسئله 243. درازاي صورت بايد از بالاي پيشاني، از جايي که موي سر مي‌رويد تا آخر چانه، شسته شود و پهناي آن به مقداري که ميان انگشت وسط و شست قرار مي‌گيرد، بايد شسته شود و اگر مختصري از اين مقدار شسته نشود، وضو باطل است، پس براي آنکه شخص يقين کند اين مقدار کاملاً شسته شده، بايد کمي اطراف آن را هم بشويد.
مسئله 244. اگر صورت يا دست کسي کوچک‌تر يا بزرگ‌تر از متعارف مردم باشد، بايد ببيند که افراد عادي تا کجاي صورت خود را مي‌شويند و او هم تا همانجا را بشويد؛ نيز اگر در پيشاني او مو روييده يا جلوي سرش مو ندارد، بايد به اندازۀ متعارف پيشاني را بشويد.
مسئله 245. اگر احتمال دهد چرک يا چيز ديگري در قسمتي از اعضاي وضو - مانند ابروها و گوشه‌هاي چشم و لب او - هست که نمي‌گذارد آب به آن‌ها برسد، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد، بايد پيش از وضو آن را بررسي کند که اگر هست، برطرف نمايد.
مسئله 246. اگر پوست صورت از لاي مو پيدا باشد، بايد آب را به پوست برساند و چنانچه پيدا نباشد، شستن مو کافي است و رسانيدن آب به زير آن لازم نيست.
مسئله 247. اگر شک کند که پوست صورت از لاي مو پيداست يا نه، به احتياط واجب بايد مو را بشويد و آب را به پوست هم برساند.
مسئله 248. شستن توي بيني و مقداري از لب و چشم که در وقت بستن ديده نمي‌شود، واجب نيست؛ ولي براي آنکه يقين کند از جاهايي که بايد شسته شود، چيزي باقي نمانده، واجب است مقداري از آن‌ها را هم بشويد. کسي که نمي‌دانسته بايد اين مقدار را بشويد، اگر نداند در وضوهايي که گرفته اين مقدار را شسته يا نه، نمازهايي که گزارده صحيح است.
مسئله 249. بايد صورت را از بالا به پايين شست؛ اگر از پايين به بالا بشويد، وضو باطل است و دست‌ها را بايد از آرنج به طرف سر انگشتان بشويد.
مسئله 250. اگر دست را تر کند و به صورت و دست‌ها بکشد، چنانچه تري دست به قدري باشد که با کمک دست، شستن صدق کند، بنا بر احتياط کافي است.
مسئله 251. پس از شستن صورت، بايد دست راست و پس از آن دست چپ را، از آرنج تا سر انگشت، بشويد.
مسئله 252. براي آنکه يقين کند آرنج را کاملاً شسته، بايد مقداري بالاتر از آرنج را هم بشويد.
مسئله 253. کسي که پيش از شستن صورت، دست‌هاي خود را تا مچ شسته، هنگام وضو بايد تا سر انگشتان را بشويد و اگر فقط تا مچ را بشويد، وضوي او باطل است.
مسئله 254. در وضو، شستن صورت و دست‌ها، بار يکم واجب، بار دوم جايز، بار سوم و بيشتر از آن حرام است و اگر با مقداري آب که به قصد وضو مي‌ريزد، تمام عضو شسته شود، يک بار شمرده مي‌شود؛ چه يک بار را قصد بکند، يا قصد نکند.
مسئله 255. پس از شستن هر دو دست بايد جلوي سر را با تري آب وضو که در دست مانده، مسح کند و لازم نيست با دست راست باشد و به احتياط از بالا به پايين مسح کند.
مسئله 256. يک قسمت از چهار قسمت سر - که مقابل پيشاني است - جاي مسح است و هر جاي اين قسمت را به هر اندازه مسح کند، کافي است، اگرچه به احتياط مستحب، از درازا به اندازۀ درازاي يک انگشت و از پهنا به اندازۀ پهناي سه انگشت بسته، مسح کند.
مسئله 257. لازم نيست مسح سر بر پوست آن باشد، بلکه بر موي جلوي سر هم صحيح است؛ ولي کسي که موي جلوي سر او به اندازه‌اي بلند است که اگر مثلاً شانه کند به صورتش مي‌ريزد، يا به جاهاي ديگر سر مي‌رسد، بايد بُن موها را مسح کند؛ يا موها را کنار بزند و پوست سر را مسح کند و اگر موهايي را که به صورت مي‌ريزد يا به جاهاي ديگر سر مي‌رسد، جلوي سر جمع کند و بر آن‌ها مسح کند، يا بر موي جاهاي ديگر سر، که جلوي آن آمده مسح کند، باطل است.
مسئله 258. پس از مسح سر بايد با تري آب وضو که در دست مانده، روي پاها را از سر يکي از انگشت‌ها تا برآمدگي روي پا و به احتياط تا مفصل، مسح کند.
مسئله 259. پهناي مسح پا به هر اندازه باشد، کافي است؛ ولي بهتر بلکه أحوط آن است که با تمام کف دست، روي پا را مسح کند.
مسئله 260. اگر در مسح پا همۀ دست را روي پا بگذارد و کمي بکشد، صحيح است.
مسئله 261. در مسح سر و روي پا بايد دست را روي آن‌ها بکشد و اگر دست را نگه دارد و سر يا پا را به آن بکشد، مسح باطل است؛ ولي اگر موقعي که دست را مي‌کشد، سر يا پا مختصري حرکت کند، اشکال ندارد.
مسئله 262. جاي مسح بايد خشک باشد، پس اگر به قدري تر باشد که رطوبت کف دست به آن اثر نکند، مسح باطل است؛ ولي اگر تري آن به قدري کم باشد که رطوبت آن مانع از تأثير رطوبت کف دست نباشد، يعني پس از مسح بگويند اين رطوبت فقط از تري کف دست است، اشکال ندارد.
مسئله 263. اگر براي مسح، رطوبتي در کف دست نمانده باشد، نمي‌تواند دست را با آب خارج، تر کند، بلکه بايد از اعضاي ديگر وضو رطوبت بگيرد و با آن مسح کند.
مسئله 264. اگر رطوبت کف دست فقط به اندازۀ مسح سر باشد، مي‌تواند سر را با همان رطوبت مسح کند و براي مسح پاها از اعضاي ديگر وضو رطوبت بگيرد.
مسئله 265. هرگاه بر اثر گرمي هوا يا جهات ديگر، هيچ رطوبتي در اعضاي وضو براي گرفتن رطوبت جهت مسح باقي نماند، به احتياط واجب، هم با آب خارج مسح کند؛ هم پس از وضو تيمّم کند.
مسئله 266. مسح کردن از روي جوراب و کفش باطل است؛ ولي اگر به جهتي مانند سرماي شديد يا ترس از دزد و درنده و مانند اين‌ها نتواند کفش يا جوراب را بيرون آورد، مسح کردن بر آن‌ها اشکال ندارد و اگر روي کفش نجس باشد، بايد چيز پاکي بر آن بگذارد و بر آن چيز مسح کند.
مسئله 267. اگر روي پا نجس باشد و نتواند براي مسح، آن را آب بکشد، بايد تيمم کند.
مسئله 268. تکرار مسح سبب بطلان وضو نيست؛ به ويژه اگر براي رعايت احتياط باشد، مگر آنکه از روي تشريع يا وسوسه باشد.
وضوي ارتماسي
مسئله 269. وضوي ارتماسي، آن است که انسان صورت و دست‌ها را به قصد وضو در آب فرو برد؛ يا آن‌ها را در آب فرو برد و به قصد وضو بيرون آورد؛ اما براي اينکه مسح سر و پاها با آب وضو باشد، بايد هنگام بيرون آوردن دست‌ها از آب، قصد وضو داشته باشد؛ يا اينکه مقداري از دست چپ را باقي گذارد، تا آن را با دست راست، ترتيبي بشويد.
مسئله 270. در وضوي ارتماسي هم بايد صورت و دست‌ها از بالا به پايين شسته شود، پس اگر وقتي که صورت و دست‌ها را در آب فرو مي‌برد قصد وضو کند، بايد صورت را از طرف پيشاني و دست‌ها را از طرف آرنج در آب فرو برد و اگر هنگام بيرون آوردن از آب قصد وضو کند، بايد صورت را از طرف پيشاني و دست‌ها را از طرف آرنج بيرون آورد.
مسئله 271. اگر وضوي برخي از اعضاء را ارتماسي و بعضي را غير ارتماسي انجام دهد، اشکال ندارد.
دعاهاي مستحب هنگام وضو گرفتن
مسئله 272. کسي که وضو مي‌گيرد مستحب است:
ـ در آغاز نگاه به آب بگويد: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِي جَعَلَ الْماءَ طَهُوراً وَ لَمْ يَجْعَلْهُ نَجِساً».
ـ هنگام شستن دست پيش از وضو بگويد: «اللهُمَّ اجْعَلْنِي مِنَ التَّوّابِينَ وَ اجْعَلْني مِنَ المُتَطَهِّرِينَ».
ـ وقت مضمضه کردن (يعني آب در دهان گرداندن) بگويد: «اللهُمَّ لَقِّني حُجَّتي يَوْمَ أَلْقاکَ وَ أَطْلِقْ لِسانِي بِذِکْرِکَ».
ـ هنگام استنشاق (يعني آب در بيني کردن) بگويد: «اللهُمَّ لا تُحَرِّمْ عَلَيّ ريحَ الْجَنَّةِ وَ اجْعَلْنِي مِمَّنْ يَشُمُّ رِيحَهَا وَ رَوْحَهَا وَ طِيبَها».
ـ زمان شستن صورت بگويد: «اللهُمَّ بَيِّضْ وَجْهِي يَوْمَ تَسْوَدُّ فِيهِ الْوُجُوهُ وَ لا تُسَوِّدْ وَجْهِي يَوْمَ تَبْيَضُّ فِيهِ الْوُجُوهُ».
ـ وقت شستن دست راست بگويد: «اللهُمَّ أَعْطِني کِتابي بِيَميني و الْخُلْدَ فِي الْجِنَانِ بِيَسارِي وَ حاسِبْني حِساباً يَسِيراً».
ـ هنگام شستن دست چپ بگويد: «اللهُمَّ لا تُعْطِنِي کِتابِي بِشِمالي وَ لا مِنْ وَراءِ ظَهْرِي وَ لا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَةً إلي عُنُقي وَ اَعُوذُ بِکَ مِنْ مُقَطَّعاتِ النّيرانِ».
ـ زمان مسح سر بگويد: «اللهُمَّ غَشِّني بِرَحْمَتِکَ وَ بَرَکاتِکَ وَ عَفْوِکَ».
ـ وقت مسح پا بگويد: «اللهُمَّ ثَبِّتْنِي عَلَي الصِّراطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الْأقْدامُ وَ اجْعَلْ سَعْيِي فِي ما يُرضِيکَ عَنّي يَا ذَا الْجَلالِ وَ الإِکْرامِ».
شروط وضو
سيزده چيز از شرايط صحيح بودن وضو است:
شرط يکم: آب باشد؛ نه مايع ديگر مانند گلاب.
شرط دوم: آب وضو پاک باشد.
مسئله 273. وضو با آب نجس و مايعي که آب نيست - مانند عصاره ميوه - باطل است، اگرچه انسان نجس بودن يا آب نبودن آن را نداند؛ يا فراموش کرده باشد و اگر با آن وضو نمازي هم گزارده باشد، بايد آن نماز را دوباره با وضوي صحيح به‌جا آورد.
مسئله 274. اگر غير از آب گل‌آلود، آب ديگري براي وضو ندارد، چنانچه وقت نماز تنگ است، بايد تيمم کند و اگر وقت دارد، بايد صبر کند تا آب صاف شود و وضو بگيرد.
شرط سوم: آب وضو مباح باشد.
بنا بر احتياط، فضايي نيز که در آن وضو مي‌گيرد، بايد مباح باشد، اگرچه مباح نبودن فضا حرام است، براي صحت وضو لازم نيست.
مسئله 275. وضو با آب غصبي و با آبي که معلوم نيست صاحب آن راضي است يا نه، حرام و باطل است؛ ولي اگر در گذشته راضي بوده و انسان نمي‌داند که از رضايتش برگشته يا نه، وضو صحيح است؛ نيز اگر آب وضو از صورت و دست‌ها در جاي غصبي بريزد، وضوي او صحيح است.
مسئله 276. وضو گرفتن از حوض يا وضوخانه مدرسه‌اي که انسان نمي‌داند آن حوض يا وضوخانه را براي همۀ مردم وقف کرده‌اند يا براي محصّلان همان مدرسه، در صورتي که مؤمنان آگاه، از آب آن وضو بگيرند، اشکال ندارد.
مسئله 277. کسي که نمي‌خواهد در مسجدي نماز بگزارد، اگر نداند آب حوض يا وضوخانۀ آن را براي همۀ مردم وقف کرده‌اند يا براي کساني که در آنجا نماز مي‌خوانند، نمي‌تواند از حوض يا وضوخانۀ آن وضو بگيرد؛ ولي چنانچه معمولاً کساني هم که نمي‌خواهند در آنجا نماز بگزارند، از حوض يا وضوخانۀ آن بدون جلوگيري مسئول امور مسجد وضو مي‌گيرند، مي‌تواند از حوض يا وضوخانه آن وضو بگيرد.
مسئله 278. وضو گرفتن از حوض يا وضوخانۀ تيمچه‌ها، پاساژها، مسافرخانه‌ها، مهمانسراها و مانند اين‌ها براي کساني که ساکن آنجاها نيستند، در صورتي صحيح است که معمولاً کساني هم که ساکن آن مکان‌ها نيستند، بدون جلوگيري مسئول آن مکان، با آب آن‌جاها وضو مي‌گيرند.
مسئله 279. هرگاه کسي محصّل مدرسه‌اي نيست، ولي مهمان محصّلان آن است، اگر پذيرفتن چنين مهماني بر خلاف شروط وقف نباشد، وضو گرفتن او در آن مدرسه اشکال ندارد؛ همچنين است در مورد کسي که مهمان مؤسسات فرهنگي، تجاري، نيز مهمان مسافران مسافرخانه‌ها، مهمانسراها يا ساکنان تيمچه‌هاست.
مسئله 280. وضو گرفتن از نهرهاي بزرگ که مالک خصوصي دارد، اگرچه انسان نداند که صاحب آن‌ها راضي است، اشکال ندارد، بلکه اگر بداند صاحب آن‌ها از وضو گرفتن ناراضي است، اشکال ندارد، هرچند به احتياط مستحب در اين صورت با آب آن‌ها وضو نگيرند.
مسئله 281. اگر فراموش کند آبْ غصبي است، در صورتي که خود او غاصب نباشد و با آن وضو بگيرد، وضوي او صحيح است.
شرط چهارم: ظرف آب وضو به احتياط واجب مباح باشد.
شرط پنجم: ظرف آب وضو به احتياط واجب طلا و نقره نباشد.
مسئله 282. اگر آب وضو در ظرفي باشد که وضو گرفتن از آن حرام است - مانند ظرف طلا و نقره و ظرف غصبي - و مکلف هم ظرف يا آب ديگري نداشته باشد، بايد تيمم کند و چنانچه با آن آب وضو بگيرد، به احتياط واجب باطل است و اگر آب مباح ديگري دارد، چنانچه در آن ظرف طلا و نقره يا غصبي وضوي ارتماسي بگيرد يا با آن ظرفْ آب را به صورت و دست‌ها بريزد، به احتياط واجب وضوي او باطل است؛ ولي اگر با کف دستْ آب از آن ظرف بردارد و به صورت و دست‌ها بريزد، وضويش صحيح است، اگرچه به لحاظ تصرّف در ظرف غصبي، فعل حرام مرتکب شده است.
مسئله 283. اگر در حوض يا وضوخانه‌اي که قسمتي از آن - مانند يک آجر، يک سنگ، شير آب يا قسمتي از لوله‌کشي آن - غصبي است، وضو بگيرد، وضو صحيح است، هرچند اگر وضوي او تصرف در غصب حساب شود، حرام است.
مسئله 284. اگر در صحن حرم يکي از امامان يا امامزادگان - که سابقاً قبرستان بوده - حوضي يا نهري يا وضوخانه‌اي بسازند، چنانچه انسان نداند که زمين صحن را براي قبرستان وقف کرده‌اند، وضو گرفتن در آن حوض و نهر اشکال ندارد.
شرط ششم: اعضاي وضو هنگام شستن و مسح کردن پاک باشد.
مسئله 285. اگر پيش از تمام شدن وضو عضوي را که شسته يا مسح کرده، نجس شود، ولي بقيه اعضاي وضو را به گونه‌اي انجام دهد که نجاست به آن نرسد، وضويش صحيح است.
مسئله 286. اگر غير از اعضاي وضو عضوي از بدن نجس باشد وضو صحيح است؛ ولي چنانچه مخرج را از ادرار يا مدفوع تطهير نکرده باشد، به احتياط مستحب، نخست آن را تطهير کند و سپس وضو بگيرد.
مسئله 287. اگر يکي از اعضاي وضو نجس باشد و پس از وضو شک کند که پيش از وضو، آن را آب کشيده يا نه، چنانچه هنگام وضو متوجه پاک يا نجس بودن آن عضو نبوده، وضو باطل است و اگر مي‌داند متوجه بوده يا شک دارد که متوجه بوده يا نه، وضو صحيح است و درهرصورت، عضوي را که نجس بوده، بايد آب بکشد.
مسئله 288. اگر در صورت يا دست‌ها بريدگي يا زخمي است که خون آن بند نمي‌آيد و آب براي آن ضرر ندارد، بايد در آب کر يا جاري فرو‌ برد و قدري فشار دهد که خون بند بيايد و سپس به دستوري که گفته شد، وضوي ارتماسي بگيرد.
شرط هفتم: وقت براي به‌جاآوردن وضو و نماز کافي باشد.
مسئله 289. هرگاه وقت به قدري تنگ است که اگر وضو بگيرد، تمام نماز يا مقداري از آن، هرچند اندک، بعد از وقت گزارده مي‌شود، بايد تيمّم کند؛ ولي اگر براي وضو و تيمّم يک اندازه وقت لازم است، بايد وضو بگيرد.
مسئله 290. کسي که در تنگي وقت نماز بايد تيمم کند، اگر وضو بگيرد، صحيح است؛ چه براي آن نماز وضو بگيرد؛ يا براي کار ديگر.
شرط هشتم: به قصد قربت، يعني براي انجام‌دادن فرمان خداي عالم، وضو بگيرد و اگر براي خنک شدن يا به قصد ديگري وضو بگيرد، باطل است، مگر اغراض ديگر، تابع قصد قطعي تقرب به خداي سبحان باشد.
مسئله 291. لازم نيست نيت وضو را به زبان بگويد يا از قلب خود بگذراند؛ ولي بايد در تمام حالات وضو متوجّه باشد که وضو مي‌گيرد، به‌گونه‌اي که اگر از او بپرسند چه مي‌کني بگويد «وضو مي‌گيرم».
مسئله 292. هرگاه در حال وضو گناهي انجام دهد - مانند شنيدن غيبت يا نگاه به زن نامحرم يا وضو گرفتن زن در جايي که مرد نامحرم به او نگاه مي‌کند - وضوي او صحيح است، هرچند گناه کرده است.
شرط نهم: رعايت ترتيب در به‌جا آوردن وضو؛ يعني نخست صورت و پس از آن دست راست و سپس دست چپ را بشويد و پس از آن سر و آن‌گاه پاها را مسح کند و بايد احتياطاً پاي راست را پيش از پاي چپ مسح کند و اگر به اين ترتيب وضو نگيرد، باطل است.
مسئله 293. هرگاه کسي شستن عضو قبلي را فراموش کرد و عضو بعدي را شست، براي مثال، نخست دست چپ و سپس دست راست را شست، بايد پس از دست راست دست چپ را بشويد، تا ترتيب مراعات شود، به شرط اينکه با اين شستن بيجا، موالات از بين نرود و اگر موالات ترک شود، بايد دوباره وضو بگيرد.
شرط دهم: کارهاي وضو را پياپي انجام دهد.
مسئله 294. اگر ميان کارهاي وضو به قدري فاصله شود که وقتي مي‌خواهد عضوي را بشويد يا مسح کند، رطوبت عضوهايي که پيش از آن شسته يا مسح کرده خشک شده باشد، وضو باطل است و اگر فقط رطوبت عضو آخري که شسته يا مسح کرده خشک شده باشد - براي مثال، موقعي که مي‌خواهد دست چپ را بشويد رطوبت دست راست خشک شده باشد و صورت تر باشد - وضو صحيح است.
مسئله 295. اگر کارهاي وضو را پشت سرهم به‌جا آورد، ولي به جهتي مانند گرماي هوا، باد، حرارت فراوان بدن و مانند اين‌ها رطوبت عضوهاي سابق خشک شود، وضوي او صحيح است.
مسئله 296. راه رفتن در بين وضو اشکال ندارد، پس اگر بعد از شستن صورت و دست‌ها چند قدم راه برود و سپس سر و پا را مسح کند، وضوي او صحيح است.
شرط يازدهم: کارهاي وضو را در صورت توانايي، خود وضوگيرنده انجام دهد و اگر ديگري او را وضو دهد - براي مثال در رسانيدن آب به صورت و دست و شستن آن‌ها کمک کند يا مسح سر و پاهاي او را به عهده بگيرد - وضو باطل است.
مسئله 297. کسي که نمي‌تواند وضو بگيرد، بايد نايب بگيرد که با اعضاي وي او را وضو دهد و چنانچه مزد هم بخواهد، در صورتي که بتواند بايد بپردازد؛ ولي بايد خود او نيت وضو کند و با دست خود مسح نمايد و اگر نمي‌تواند، بايد نايبش دست او را بگيرد و به عضو مسحِ او بکشد و اگر اين هم ممکن نيست، بايد از دست او رطوبت بگيرد و با آن رطوبت، سر و پاي او را مسح کند و به احتياط واجب در صورت امکان، تيمّم هم بکند.
مسئله 298. هر کدام از کارهاي وضو را که مي‌تواند به تنهايي انجام دهد، نبايد در آن کمک بگيرد.
شرط دوازدهم: استعمال آب براي او مانعي نداشته باشد.
مسئله 299. کسي که مي‌ترسد اگر وضو بگيرد، مريض شود، يا چنانچه آب را به مصرف وضو برساند تشنه بماند، نبايد وضو بگيرد و وظيفه او تيمّم است؛ ولي اگر نداند که آب براي او ضرر دارد و وضو بگيرد و پس از آن بفهمد که ضرر داشته، وضويش صحيح است، اگرچه به احتياط مستحب با آن وضو نماز نگزارد و تيمم کند و چنانچه با آن وضو نماز گزارده، دوباره آن را اقامه کند.
مسئله 300. اگر رسانيدن آب به صورت و دست‌ها به مقدار کمي که وضو با آن صحيح است، ضرر ندارد و بيشتر از آن ضرر دارد، بايد با همان مقدار وضو بگيرد.
شرط سيزدهم: در اعضاي وضو مانعي از رسيدن آب نباشد.
مسئله 301. اگر مي‌داند چيزي به عضوي از اعضاي وضو چسبيده؛ ولي شک دارد که از رسيدن آب در شستن صورت و دست‌ها يا مسح سر و پاها جلوگيري مي‌کند يا نه، بايد آن را برطرف کند؛ يا آب را به زير آن برساند.
مسئله 302. اگر زير ناخَن چرک باشد، وضو اشکال ندارد؛ ولي بهتر است آن را تميز کنند؛ اما اگر ناخَن را بگيرند، چنانچه آن چرک مانع از رسيدن آب به پوست باشد، بايد براي وضو آن چرک را برطرف کنند؛ نيز اگر ناخن بلندتر از حدّ معمول باشد، بايد چرک زير مقداري را که بلندتر از حد معمول است، برطرف کند.
مسئله 303. اگر بر اثر سوختگي يا چيز ديگر، تاول‌هايي در اعضاي وضو پيدا شود، شستن صورت و دست‌ها و مسح سر و پاها روي آن کافي است. چنانچه سوراخ شود، رسانيدن آب به زير پوست لازم نيست، بلکه اگر پوست يک قسمت آن کنده شود، لازم نيست آب را به زير قسمتي که کنده نشده برساند؛ ولي چنانچه پوستي که کنده شده گاهي به بدن مي‌چسبد و زماني برمي‌آيد، بايد آن را قطع کند؛ يا آب را به زير آن برساند، به شرط اينکه ضرر نداشته باشد.
مسئله 304. اگر احتمال دهد که به اعضاي وضو چيزي چسبيده است، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد - مثل آنکه پس از گِل‌کاري يا رنگ‌کاري شک کند که مقداري گِل يا رنگ به دست او چسبيده يا نه - بايد بررسي کند؛ يا به قدري دست بمالد تا اطمينان پيدا کند که اگر مانعي بوده، برطرف شده يا آب به زير آن رسيده است.
مسئله 305. در اعضاي وضو هر مقدار چرک که باشد، اگر آن چرک مانع از رسيدن آب به آن عضوها نباشد، اشکال ندارد؛ همچنين چنانچه پس از گچکاري يا رنگ‌کاري و مانند آن، مقدار کمي از گچ يا رنگ - که مانع رسيدن آب به بدن نيست - بر دست بماند، اشکال ندارد؛ ولي اگر شک کند که مانع رسيدن آب در شستن يا مسح کردن است يا نه، بايد آن را برطرف کند.
مسئله 306. اگر اعضاي وضو چرب است و در چربي آن، جِرمي وجود ندارد که مانع رسيدن آب به عضوهاي شستن يا مسح کردن باشد، اشکال ندارد و چنانچه چربي به گونه‌اي است که مانع رسيدن آب به اعضاي وضو مي‌شود، بايد آن را برطرف کند.
مسئله 307. اگر پيش از وضو بداند که در برخي از اعضاي وضو، مانعي از رسيدن آب هست و پس از وضو شک کند که هنگام وضو، آب را به عضو لازم رسانده يا نه، وضوي او صحيح است؛ ولي اگر بداند که هنگام وضو متوجه آن مانع نبوده، بايد دوباره وضو بگيرد.
مسئله 308. اگر در برخي از اعضاي وضو مانعي باشد که گاهي آب به خودي خود زير آن مي‌رسد و گاهي نمي‌رسد و انسان پس از وضو شک کند که آب زير آن رسيده يا نه، چنانچه بداند هنگام وضو متوجه رسيدن آب به زير آن نبوده، به احتياط واجب دوباره وضو بگيرد.
مسئله 309. اگر پس از وضو چيزي را که مانعِ رسيدن آب است در اعضاي وضو ببيند و نداند هنگام وضو بوده يا پس از آن پيدا شده، وضوي او صحيح است؛ ولي چنانچه بداند که در حال وضو متوجه آن مانع نبوده، به احتياط واجب دوباره وضو بگيرد.
مسئله 310. اگر پس از وضو شک کند چيزي که مانع رسيدن آب است، در اعضاي وضو بوده يا نه، در صورت احتمال توجّه داشتن، وضو صحيح است.
مسئله 311. اگر پس از وضو شک کند همۀ کارهاي وضو را انجام داده يا نه، يا شروط در آن جمع بوده يا نه، وضو صحيح است؛ امّا اگر در حال وضو شک کند و از محلّ آن نگذشته باشد، بايد به‌جا آورد، و اگر از محل آن گذشت، به احتياط واجب آن را به‌جا آورد.
احکام وضو
مسئله 312. کسي که در کارهاي وضو و شروط آن، مانند پاک بودن آب، غصبي نبودن آن، بودن مانع بر اعضاي وضو و مانند آن وسوسه دارد، بايد به شک خود اعتنا نکند و همانند افراد متعارف انجام دهد.
مسئله 313. اگر شک کند که وضوي او به سبب يکي از چيزهايي که وضو را از بين مي‌برد، باطل شده يا نه، بنا گذارد که وضوي او باقي است؛ ولي اگر پس از ادرار، استبراء نکرده و وضو گرفته باشد و بعد از وضو رطوبتي از مجراي ادرار او بيرون آيد که نداند ادرار است يا چيز ديگر، وضوي او باطل است.
مسئله 314. کسي که در گذشته وضو نداشته و هم اکنون شک دارد وضو گرفته يا نه، بايد وضو بگيرد.
مسئله 315. کسي که مي‌داند وضو گرفته و باطل‌کنندۀ وضو هم از او سر زده - مثلاً ادرار کرده است - اگر نداند کدام جلوتر بوده، چنانچه اين شک پيش از نماز است، بايد وضو بگيرد و اگر در بين نماز است، بايد نماز را بشکند و وضو بگيرد و اگر پس از نماز است، در صورت توجه در حال شروع به نماز، نمازي را که گزارده صحيح است و بايد براي نماز بعدي‌اش وضو بگيرد.
مسئله 316. اگر پس از وضو يا در ميان آن يقين کند که برخي از اعضاي وضو را نشسته يا مسح نکرده است، چنانچه رطوبت عضوهايي که پيش از آن است خشک شده باشد، بايد دوباره وضو بگيرد و اگر خشک نشده، بايد عضوي را که فراموش کرده و عضو پس از آن را بشويد يا مسح کند و اگر در بين وضو در شستن يا مسح کردن عضوي شک کند، بايد به همين دستور عمل کند.
مسئله 317. اگر پس از نماز شک کند که وضو گرفته يا نه، نماز او صحيح است؛ ولي بايد براي نماز بعدي وضو بگيرد.
مسئله 318. اگر در ميان نماز شک کند که وضو گرفته يا نه، نماز او باطل است و بايد وضو بگيرد و نماز بگزارد.
مسئله 319. اگر پس از نماز شک کند که پيش از نماز وضوي او باطل شده يا پس از آن، نمازي که گزارده، صحيح است.
مسئله 320. شخص مسلوس که ادرار او قطره قطره مي‌ريزد يا فرد مبطون که نمي‌تواند از بيرون آمدنِ مدفوع خودداري کند، چنانچه يقين دارد که از اول وقت نماز تا آخر آن، به مقدار وضو گرفتن و نماز گزاردن، مهلت پيدا مي‌کند، بايد در وقتي که مهلت پيدا مي‌کند، نماز بگزارد و اگر مهلت او به مقدار کارهاي واجب نماز است، بايد در وقتي که مهلت دارد، فقط کارهاي واجب نماز را به‌جا آورد و کارهاي مستحب آن را - مانند اذان، اقامه و قنوت - ترک کند.
مسئله 320. اگر به مقدار وضو و نماز مهلت پيدا نمي‌کند و در بين نماز ادرار يا مدفوع از او خارج مي‌شود، اگر بخواهد پس از هر بار وضو بگيرد، سخت نيست، بايد ظرف آبي کنار خود بگذارد و هر وقت ادرار يا مدفوع از او خارج شد، وضو بگيرد و بقيه نماز را بگزارد.
مسئله 321. کسي که پي‌درپي، مدفوع از او خارج مي‌شود، به‌گونه‌اي که وضو گرفتن پس از هر دفعه براي او سخت است، اگر بتواند مقداري از نماز را با وضو به‌جا آورد، بايد براي هر نماز يک وضو بگيرد.
مسئله 322. کسي که پي‌درپي، ادرار از او خارج مي‌شود، اگر ميان دو نماز قطره ادراري از او خارج نشود، مي‌تواند با يک وضو هر دو نماز را بگزارد و قطره‌هايي که بين نماز خارج مي‌شود، اشکال ندارد.
مسئله 323. کسي که پي‌درپي، ادرار يا مدفوع از او خارج مي‌شود، اگر نتواند هيچ مقدار از نماز را با وضو به‌جا آورد، مي‌تواند چند نماز را با يک وضو اقامه کند، مگر با اختيار ادرار يا مدفوع کند؛ يا چيز ديگري که وضو را باطل مي‌کند، پيش آيد.
مسئله 324. اگر نمازگزار نوعي بيماري داشته باشد که نتواند از خارج شدن باد جلوگيري کند، بايد به وظيفۀ کساني که نمي‌توانند از بيرون آمدن مدفوع خودداري کنند، عمل کند.
مسئله 325. کسي که پي‌درپي، مدفوع از او خارج مي‌شود، بايد براي هر نمازي وضو بگيرد و فوراً مشغول نماز شود؛ ولي براي به‌جا آوردن سجده و تشهّد فراموش شده و نماز احتياط که بايد پس از نماز انجام داد، در صورتي که آن‌ها را پس از نماز فوراً به‌جا بياورد، وضو گرفتن لازم نيست.
مسئله 326. کسي که پي‌درپي، ادرار يا مدفوع از او خارج مي‌شود، پس از وضو گرفتن جايز است که نوشتۀ قرآن را مسّ کند، اگرچه در غير حال نماز باشد.
مسئله 327. کسي که ادرار او قطره قطره مي‌ريزد، بايد براي نماز، با کيسه‌ پاکي که در آن، پنبه يا چيز ديگري است که از رسيدن ادرار به جاهاي ديگر جلوگيري مي‌کند، خود را حفظ کند و به احتياط واجب پيش از هر نماز مخرج ادرار را که نجس شده بشويد؛ نيز کسي که نمي‌تواند از بيرون آمدن مدفوع خودداري کند، چنانچه ممکن باشد، بايد به مقدار نماز، از رسيدن مدفوع به عضوهاي ديگر جلوگيري کند و به احتياط واجب، اگر مشقت ندارد، براي هر نماز مخرج مدفوع را بشويد.
مسئله 328. کسي که نمي‌تواند از بيرون آمدن ادرار و مدفوع خودداري کند، در صورتي که ممکن باشد و مشقت و زحمت و خوف ضرر نداشته باشد، بايد به مقدار نماز از خارج شدن ادرار و مدفوع جلوگيري کند، اگرچه هزينه داشته باشد، بلکه اگر مرض او به آساني معالجه شود، به احتياط واجب خود را معالجه کند.
مسئله 329. کسي که نمي‌تواند از بيرون آمدن ادرار و مدفوع خودداري کند، پس از آنکه بيماري او برطرف شد، لازم نيست نمازهايي را که در وقت بيماري برابر وظيفه‌اش گزارده قضا کند؛ ولي اگر در بين وقت نماز بيماري او برطرف شود، بايد نمازي را که در آن وقت گزارده، دوباره به‌جا آورد.
موارد لزوم وضو
مسئله 330. براي شش چيز وضو گرفتن واجب است: 1. براي نمازهاي واجب غير از نماز ميّت. 2. براي سجده و تشهّد فراموش شده، اگر پيش از انجام دادن آن‌ها وضو باطل شده باشد. 3. براي طواف واجب خانۀ کعبه. 4. اگر نذر يا عهد کرده يا قسم خورده باشد که وضو بگيرد. 5. اگر نذر کرده باشد که جايي از بدن خود را به خطّ قرآن برساند. 6. براي شستن قرآني که نجس شده يا بيرون آوردن آن از چاه يا مکان آلوده به نجاست در صورتي که وادار باشد دست يا جاي ديگر بدن خود را به خطّ قرآن برساند؛ ولي چنانچه معطّل شدن به مقدار وضو، بي‌احترامي به قرآن باشد، بايد بدون اينکه وضو بگيرد، قرآن را از مکان يادشده بيرون آورد؛ يا اگر نجس شده آب بکشد و تا ممکن است، از دست گذاشتن به خطّ قرآن خودداري کند.
مسئله 331. مسّ کردن خطّ قرآن - يعني رسانيدن جايي از بدن به خطّ قرآن - براي کسي که وضو ندارد، حرام است؛ ولي اگر قرآن را به زبان فارسي يا به زبان ديگر ترجمه کنند، مسّ آن بدون وضو اشکال ندارد، چنان‌که مسّ سي‌دي‌هاي قرآن بدون وضو اشکال ندارد.
مسئله 332. جلوگيري بچه و ديوانه از مسّ خطّ قرآن واجب نيست؛ ولي اگر مسّ کردن آنان بي‌احترامي به قرآن باشد، بايد از آن جلوگيري شود.
مسئله 333. کسي که وضو ندارد، حرام است اسم خداي متعالي را به هر زباني نوشته شده باشد مسّ کند؛ همچنين است بنا بر احتياط واجب مسّ اسم مبارک پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله و امام عليه‌السلام و حضرت زهرا عليهاالسلام در صورتي که هتک حرمت شمرده شود.
مسئله 334. اگر در غير وقت نماز براي اينکه با طهارت باشد به قصد قربت وضو بگيرد يا غسل جنابت کند، صحيح است، چنان‌که نزد يک وقت نماز هم اگر به قصد مهيّا بودن براي نماز وضو بگيرد، اشکال ندارد.
مسئله 335. کسي که يقين دارد وقت داخل شده، اگر نيّت وضوي واجب کند و پس از وضو بفهمد وقت داخل نشده، وضوي او صحيح است.
مسئله 336. مستحب است انسان براي نماز ميّت، زيارت اهل قبور، رفتن به مسجد و حرم معصومان:وضو بگيرد؛ همچنين مستحب است براي همراه داشتن قرآن و خواندن و نوشتن آن، مسّ حاشيۀ قرآن و براي خوابيدن، وضو بگيرد؛ نيز مستحب است کسي که وضو دارد، دوباره وضو بگيرد و اگر براي يکي از اين کارها وضو بگيرد، هر کاري را که بايد با وضو انجام داد، مي‌تواند آن را به‌جا آورد؛ مثلاً مي‌تواند با آن وضو نماز بگزارد.
موارد بطلان وضو
مسئله 337. هفت چيز وضو را باطل مي‌کند: اول: ادرار. دوم: مدفوع. سوم: باد معده و روده که از مخرج مدفوع خارج شود. چهارم: خوابي که به سبب آن چشم نبيند و گوش نشنود؛ ولي اگر چشم نبيند و گوش بشنود، وضو باطل نمي‌شود. پنجم: چيزهايي که عقل را از بين مي‌برد؛ مانند ديوانگي و مستي و بيهوشي. ششم: استحاضۀ زنان، که بعداً بيان مي‌شود. هفتم: کاري که براي آن بايد غسل کرد؛ مانند جنابت. حکم حيض و نفاس و مسّ ميّت و مسّ قطعۀ جدا شده از بدن انسان که داراي استخوان باشد، در مورد خود گفته مي‌شود.
احکام وضوي جبيره
چيزي که با آن زخم و عضو شکسته يا پاره‌شده را مي‌بندند و دارويي که روي زخم و مانند آن مي‌گذارند، جبيره ناميده مي‌شود.
مسئله 338. اگر در يکي از اعضاي وضو زخم يا دُمل يا شکستگي يا پارگي باشد، چنانچه روي آن باز است و نجس نيست و آب براي آن ضرر ندارد، بايد به صورت رايج وضو گرفت.
مسئله 339. اگر زخم يا دُمل يا شکستگي يا پارگي در صورت و دست‌هاست و روي آن باز است و آب ريختن روي آن ضرر دارد، چنانچه اطراف آن را با رعايت ترتيب - يعني از بالا به پايين - بشويد، کافي است و اگر کشيدن دست تر بر آن ضرر ندارد، بهتر است که دست تر بر آن بکشد و سپس پارچۀ پاکي روي آن بگذارد و دست تر را روي پارچه هم بکشد و چنانچه اين مقدار هم ضرر دارد يا زخم نجس است و نمي‌شود آب کشيد، بايد اطراف زخم را به گونه‌اي که در وضو ذکر شد، از بالا به پايين بشويد و بنا بر احتياط مستحب پارچۀ پاکي روي زخم بگذارد و دست تر روي آن بکشد و اگر گذاشتن پارچه ممکن نيست، شستن اطراف زخم کافي است و در هر صورت تيمم لازم نيست، هرچند راجح است.
مسئله 340. اگر زخم يا دمل يا شکستگي يا پارگي در جلوي سر يا روي پاهاست و روي آن باز است، چنانچه تمام محل مسح زخم باشد که نتواند آن را مسح کند، بايد پارچۀ پاکي روي آن بگذارد و روي پارچه را با تري آب وضو که در دست مانده مسح کند و بنا بر احتياط مستحب تيمم کند و اگر گذاشتن پارچه ممکن نباشد، بايد به جاي وضو تيمم کند.
مسئله 341. اگر روي دمل يا زخم يا شکستگي يا پارگي بسته باشد، چنانچه بازکردن آن ممکن است و زحمت و مشقّت ندارد و آب هم براي آن ضرر ندارد، بايد روي آن را باز کند و وضو بگيرد؛ چه زخم و مانند آن در جاي شستن باشد؛ مانند صورت و دست‌ها؛ يا در جاي مسح کشيدن باشد؛ نظير جلوي سر و روي پاها.
مسئله 342. اگر زخم يا دمل يا شکستگي يا پارگي در صورت يا دست‌ها باشد و بتوان روي آن را باز کرد، چنانچه ريختن آب، روي آن ضرر دارد و کشيدن دست تر ضرر ندارد، واجب است دست تر روي آن بکشد.
مسئله 343. اگر نمي‌شود روي زخم را باز کرد، ولي زخم و چيزي که روي آن گذاشته شده پاک است و رسانيدن آب به زخم ممکن است و ضرر و زحمت و مشقت هم ندارد، بايد آب را با رعايت ترتيب - يعني از بالا به پايين - به روي زخم برساند و چنانچه زخم يا چيزي که روي آن گذاشته شده نجس باشد، اگر آب کشيدن آن و رسانيدن آب به روي زخم بدون ضرر و مشقت ممکن باشد، بايد آن را آب بکشد و هنگام وضو آب را به زخم برساند و در صورتي که آب براي زخم ضرر دارد، يا رسانيدن آب به روي زخم ممکن نيست، يا زخم نجس است و نمي‌توان آن را آب کشيد، بايد اطراف زخم را بشويد و اگر جبيره پاک است، روي آن را مسح کند و اگر جبيره نجس است، يا نمي‌توان روي آن را دست تر کشيد - مثلاً دارويي است که به دست مي‌چسبد - پارچه پاکي را به گونه‌اي که جزء جبيره حساب شود، روي آن بگذارد و دست تر روي آن بکشد و اگر اين هم ممکن نيست، احتياط واجب جمع بين شستن اطراف و تيمّم است.
مسئله 344. اگر جبيره تمام صورت يا تمام يکي از دست‌ها را فراگرفته باشد، باز احکام جبيره جاري و وضوي جبيره‌اي کافي است و چنانچه بيشتر اعضاي وضو را گرفته باشد، بنا بر احتياط بايد بين عمل جبيره و تيمم جمع کند، اگرچه کفايت تيمم در اين صورت بعيد نيست؛ ولي اگر تمام اعضاي وضو را گرفته باشد، بايد تيمّم کند.
مسئله 345. لازم نيست جبيره از جنس چيزهايي باشد که نماز در او جايز است، بلکه اگر از حرير يا از اجزاءِ حيواني که خوردن گوشت آن جايز نيست بوده باشد، مسح بر آن نيز جايز است؛ ليکن در صورت امکان، بايد آن را براي نماز بردارد.
مسئله 346. کسي که در کف دست و انگشت‌ها جبيره دارد و هنگام وضو دست تر روي آن کشيده است، مي‌تواند سر و پا را با همان رطوبت مسح کند؛ يا از جاهاي ديگر وضو رطوبت بگيرد.
مسئله 347. اگر جبيره تمام پهناي روي پا را گرفته، ولي مقداري از طرف انگشتان و مقداري از طرف بالاي پا باز است، بايد جاهايي که باز است روي پا را، و جايي که جبيره است روي جبيره را مسح کند.
مسئله 348. اگر در صورت يا دست‌ها چند جبيره باشد، بايد ميان آن‌ها را بشويد و اگر جبيره‌ها در سر يا روي پاها باشد، بايد بين آن‌ها را مسح کند و در جاهايي که جبيره است، بايد به دستور جبيره عمل کند.
مسئله 349. اگر جبيره بيشتر از معمول اطراف زخم را گرفته و برداشتن آن ممکن نيست، بايد به دستور جبيره عمل کند و بنا بر احتياط واجب تيمم هم انجام دهد و اگر برداشتن جبيره ممکن است، بايد جبيره را بردارد، پس اگر زخم در صورت و دست‌هاست، اطراف آن را بشويد و چنانچه در سر يا روي پاهاست، اطراف آن را مسح کند و براي جاي زخم به دستور جبيره عمل کند.
مسئله 350. اگر در اعضاي وضو، زخم، جراحت و شکستگي يا پارگي نيست، ولي به علّت ديگري آب براي همه دست و صورت ضرر دارد، بايد تيمم کند و به احتياط مستحب وضوي جبيره‌اي هم بگيرد و چنانچه براي مقداري از دست و صورت ضرر دارد، بعيد نيست شستن اطراف آن کافي باشد؛ ولي احتياطاً تيمم ترک نشود.
مسئله 351. اگر قسمتي از اعضاي وضو را رگ زده است و نمي‌تواند آن را آب بکشد، يا آب براي آن ضرر دارد، چنانچه روي آن بسته است، بايد به دستور جبيره عمل کند و اگر بستن يا پارچه گذاشتن ممکن نيست، پس از شستن اطراف، تيمم کند.
مسئله 352. اگر در اعضاي وضو يا غسل چيزي چسبيده است که برداشتن آن ممکن نيست، يا به قدري مشقّت دارد که نمي‌شود تحمل کرد، بايد به دستور جبيره عمل کند و احتياط مستحب تيمّم کردن است.
مسئله 353. غسل جبيره‌اي مانند وضوي جبيره‌اي است؛ ولي بنا بر احتياط واجب بايد آن را ترتيبي به‌جا آورند؛ نه ارتماسي.
مسئله 354. کسي که وظيفۀ او تيمم است، اگر در بعضي از اعضاي تيمّم او زخم يا دمل يا شکستگي يا پارگي باشد، بايد به دستور وضوي جبيره‌اي، تيمّم جبيره‌اي انجام دهد.
مسئله 355. کسي که بايد با وضو يا غسل جبيره‌اي نماز بگزارد، اگر بداند تا آخر وقت عذرش برطرف نمي‌شود، مي‌تواند در اوّل وقت نماز بگزارد؛ ولي چنانچه اميد دارد تا پايان وقت عذر او برطرف شود، بنا بر احتياط مستحب صبر کند و اگر عذر او برطرف نشد، در آخر وقت نماز را با وضو يا غسل جبيره‌اي به‌جا آورد.
مسئله 356. اگر انسان براي مرضي که در چشم اوست، موي چشم خود را بچسباند، به گونه‌اي‌که آب به آن نرسد، بايد وضو و غسل را جبيره‌اي انجام دهد و بنا بر احتياط تيمّم هم بکند.
مسئله 357. کسي که بر اثر خصوصيت زخم يا بيماري، نمي‌داند وظيفه‌اش تيمّم است يا وضوي جبيره‌اي، بنا بر احتياط واجب بايد هر دو را به‌جا آورد.
مسئله 358. نمازهايي را که انسان با وضوي جبيره‌اي خوانده، صحيح است و پس از برطرف شدن عذر او، براي نمازهاي بعدي هم لازم نيست که وضو بگيرد؛ ولي اگر براي آنکه نمي‌دانسته تکليفش جبيره است يا تيمّم، هر دو را انجام داده باشد، بايد براي نمازهاي بعدي وضو بگيرد.