موارد هفت گانه تيمّم
در هفت مورد بدل از وضو و غسل بايد تيمّم کرد که در پي مي‌آيند:
يکم. ممکن نبودن تهيۀ آب به اندازه وضو يا غسل
مسئله 684. اگر انسان در آبادي باشد، بايد براي تهيۀ آب وضو و غسل، به اندازه‌اي جست‌وجو کند که از پيدا شدن آن نااميد شود و چنانچه در بيابان باشد، اگر زمين آن پست و بلند است و يا با داشتن درخت و مانند آن، عبور در آن مشکل است، بايد در هر يک از چهار سمت به اندازۀ پرتاب يک تير قديمي که با کمان پرتاب مي کردند، در جست‌وجوي آب برود و اگر زمين آن اين‌گونه نيست، بايد در هر سمت به اندازۀ پرتاب دو تير جست‌وجو کند.
مسئله 685. اگر برخي از چهار سمت، هموار و بعضي ديگر پست و بلند يا عبور در آن مشکل باشد، بايد در سمتي که هموار است به اندازۀ پرتاب دو تير و در طرفي که اين‌گونه نيست، به اندازۀ پرتاب يک تير جست‌وجو کند.
مسئله 686. در هر سمتي که يقين دارد که آب نيست، در آن سمت، جست‌وجو لازم نيست.
مسئله 687. کسي که وقت نماز او تنگ نيست و براي تهيۀ آب وقت دارد، اگر يقين دارد، در محلي دورتر از مقداري که بايد جست‌وجو کند، آب هست، درصورتي‌که مانعي نباشد و مشقت هم نداشته باشد، بايد براي تهيۀ آب برود و اگر اطمينان داشته باشد، به احتياط واجب بايد براي تهيۀ آب به آن محل برود؛ ولي اگر اطمينان ندارد - هرچند گمان دارد آب هست - رفتن به آن محل لازم نيست.
مسئله 688. لازم نيست خود انسان در جست‌وجوي آب برود، بلکه مي‌تواند کسي را که به گفتۀ او اطمينان دارد، بفرستد و در اين صورت، اگر يکتن از سوي چند نفر برود، کافي است؛ نيز مي‌توان به گزارش کسي که از آن ناحيه آگاه و مورد اطمينان است، اکتفا کرد.
مسئله 689. اگر احتمال دهد که در منزل يا داخل بار سفر خود، يا در ميان گروه همسفر آب هست، بايد به اندازه‌اي جست‌وجو کند که به نبودن آب يقين کند؛ يا از پيدا کردن آن نااميد شود.
مسئله 690. اگر پيش از وقت نماز جست‌وجو کند و آب پيدا نکند و تا وقت نماز همانجا بماند، لازم نيست که دوباره در جست‌وجوي آب برود.
مسئله 691. اگر پس از داخل شدن وقت نماز جست‌وجو کند و آب پيدا نکند و تا وقت نماز ديگر در همانجا بماند و تحولي پديد نيامد، جست‌وجو لازم نيست.
مسئله 692. اگر وقت نماز تنگ باشد يا از دزد و درنده بترسد يا جست‌وجوي آب به اندازه‌اي سخت باشد که نتواند تحمل کند جست‌وجو لازم نيست؛ ولي اگر بتواند مقداري جست‌وجو کند، به همان اندازه جست‌وجو لازم است و چنانچه مالي که احتمال مي‌دهد در جست‌وجو از بين برود، براي او قابل توجه نباشد و ترس ديگري هم نداشته باشد، جست‌وجوي آب واجب است.
مسئله 693. اگر در جست‌وجوي آب نرود تا وقت نماز تنگ شود، معصيت کرده؛ ولي نمازش با تيمّم صحيح است.
مسئله 694. کسي که يقين دارد آب پيدا نمي‌کند، اگر دنبال آب نرود و با تيمّم نماز بگزارد و پس از نماز بفهمد که با جست‌وجو مي‌توانست آب پيدا کند، نمازش باطل است و اعاده در وقت يا قضا در خارج آن لازم است.
مسئله 695. اگر پس از جست‌وجو آب پيدا نکند و با تيمّم نماز بگزارد و پس از نماز بفهمد در جايي که جست‌وجو کرده آب بوده، نماز او صحيح است.
مسئله 696. کسي که يقين دارد وقت نماز تنگ است، اگر بدون جست‌وجو با تيمّم نماز بگزارد و پس از نماز بفهمد که براي جست‌وجو وقت داشته و دسترسي به آب محتمل بوده، به احتياط واجب دوباره نمازش را بگزارد و اگر وقت گذشته، قضا کند.
مسئله 697. اگر پس از داخل شدن وقت نماز، وضو داشته باشد و بداند که اگر وضوي خود را باطل کند نمي‌تواند وضو بگيرد، چنانچه بتواند بدون ضرر و مشقّت وضوي خود را نگهدارد، نبايد آن را باطل کند؛ همچنين است اگر بداند يا دو شاهد عادل بگويند تهيۀ آب براي او ممکن نيست، بلکه اگر احتمال صحيح عقلايي هم بدهد، به احتياط واجب، وضوي خود را باطل نکند.
مسئله 698. اگر پيش از وقت نماز وضو داشته باشد و بداند يا احتمال عقلايي دهد يا دو شاهد عادل بگويند که اگر وضوي خود را باطل کند، تهيۀ آب براي او ممکن نيست، چنانچه بتواند بدون ضرر و مشقّت وضوي خود را نگهدارد، به احتياط واجب آن را باطل نکند.
مسئله 699. کسي که فقط به مقدار وضو يا به اندازۀ غسل آب دارد، اگر بداند يا دو شاهد عادل بگويند اگر آن را بريزد آب پيدا نمي‌کند، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد، ريختن آن حرام است و به احتياط واجب، پيش از وقت نماز هم آن را نريزد، بلکه خالي از قُوّت نيست و هرگاه احتمال عقلايي هم بدهد که اگر آب را بريزد ديگر آب پيدا نمي‌کند، به احتياط واجب، پيش از وقت نماز هم آب را نريزد و اگر آب را از دست دهد، گناه کرده؛ ولي نماز او با تيمّم صحيح است.
مسئله 700. کسي که مي‌داند يا دو شاهد عادل بگويند آب پيدا نمي‌کند، اگر پس از داخل شدن وقت نماز وضوي خود را باطل کند، يا آبي که دارد بريزد، معصيت کرده؛ ولي نمازش با تيمّم صحيح است، اگرچه به احتياط مستحب قضاي آن نماز را به‌جا آورد.
دوم. دسترسي نداشتن به آب به سبب دشواري بيش از حدّ
مسئله 701. اگر به سبب پيري يا ترس از دزد و جانور و مانند اين‌ها يا نداشتن ابزاري که آب از چاه بکشد، دسترسي به آب نداشته باشد، بايد تيمّم کند؛ همچنين است اگر تهيه کردن آب يا استعمال آن مشقّت تحمل‌ناپذير داشته باشد.
مسئله 702. اگر براي کشيدن آب از چاه، ابزاري لازم دارد، بايد آن را تهيه کند، اگرچه قيمت آن، چند برابر نرخ رايج باشد؛ همچنين است اگر آب را به چندين برابر قيمتش بفروشند؛ ولي اگر تهيۀ آن ابزار به قدري هزينه دارد که پرداختن آن براي شخص ضرر دارد، تهيه آن واجب نيست.‌
مسئله 703. اگر ناچار شود که براي تهيۀ آب قرض کند، بايد قرض کند؛ ولي کسي که مي‌داند يا اطمينان دارد نمي‌تواند قرض خود را بپردازد، قرض کردن واجب نيست.
مسئله 704. اگر کندن چاه مشقّت ندارد، به احتياط واجب براي تهيۀ آب، چاه بکند.
مسئله 705. اگر کسي مقداري آب بي‌منّت به او ببخشد، بايد قبول کند.
سوم. ترس از ضرر
مسئله 706. اگر از استعمال آب بر جان خود بترسد، يا بترسد که با استعمال آن، بيماري يا عيبي در او پديد آيد، يا بيماري او ادامه يا شدّت يابد، يا به سختي درمان شود، بايد تيمّم کند؛ ولي چنانچه آب گرم براي او ضرر ندارد، بايد با آب گرم وضو بگيرد يا غسل کند.
مسئله 707. لازم نيست يقين کند که آب براي او ضرر دارد، بلکه اگر احتمال ضرر بدهد، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد و از آن احتمال، ترس براي او پيدا شود، بايد تيمّم کند.
مسئله 708. کسي که مبتلا به درد چشم است و آب براي او ضرر دارد، بايد تيمّم کند.
مسئله 709. اگر براي يقين يا ترس ضرر تيمّم کند و پيش از نماز بفهمد که آب برايش ضرر ندارد، تيمّم او باطل است و اگر پس از نماز بفهمد، نمازش صحيح است.
مسئله 710. کسي که مي‌داند آب برايش ضرر ندارد، چنانچه غسل کند يا وضو بگيرد و سپس بفهمد که آب براي او ضرر داشته، وضو و غسل وي صحيح است.
چهارم. نياز به آب براي حفظ جان
مسئله 711. هرگاه بترسد اگر آب را به مصرف وضو يا غسل برساند، خودش يا عيال و اولاد او، يا وابستگان وي - مانند خدمتکار - از تشنگي بميرند يا بيمار شوند، يا به قدري تشنه شوند که تحمّل آن مشقّت دارد، بايد به جاي وضو و غسلْ تيمّم کند؛ نيز چنانچه بترسد حيواني که مانند اسب و قاطر که معمولاً براي خوردن، سرش را نمي‌برند، از تشنگي تلف شود، بايد آب را به آن بنوشاند و تيمّم کند، اگرچه حيوان مال خودش نباشد؛ همچنين است کسي که حفظ جان او واجب است، به گونه‌اي تشنه باشد که آب ندادن به وي سبب تلف شدن اوست.
مسئله 712. اگر غير از آب پاکي که براي وضو يا غسل دارد، آب نجسي هم به مقدار آشاميدن خود و وابستگان به خود داشته باشد، بايد آب پاک را براي آشاميدن بگذارد و با تيمّم نماز بگزارد؛ ولي چنانچه آب را براي حيوانش بخواهد، بايد آب نجس را به آن بدهد و با آب پاک وضو بگيرد و غسل کند.
مسئله 713. وسيله نقليه مانند اتومبيل که براي حرکت کردن به آب نياز دارد و اگر آب به آن نرسد مسافران در بيابانِ خطر مي‌مانند، آب را بايد به مصرف آن وسيله رساند و تيمّم کرد.
پنجم. نياز به آب براي تطهير
مسئله 714. کسي که بدن يا لباسش نجس است و کمي آب دارد که اگر با آن وضو بگيرد يا غسل کند، براي آب کشيدن بدن يا لباس او نمي‌ماند، بايد بدن يا لباس را آب بکشد و با تيمّم نماز بگزارد؛ ولي اگر چيزي نداشته باشد که بر آن تيمّم کند، بايد آب را به مصرف وضو يا غسل برساند و با بدن يا لباس نجس نماز بگزارد.
ششم. نداشتن آب مباح
مسئله 715. اگر غير از آب يا ظرفي که استعمال آن حرام است، آب يا ظرف ديگري ندارد - مانند اينکه آب يا ظرفش غصبي يا از طلا و نقره است و آب و ظرف ديگري هم ندارد - بايد به جاي وضو و غسل تيمّم کند.
هفتم. فرصت نداشتن براي وضو يا غسل
مسئله 716. هرگاه وقت به اندازه‌اي تنگ باشد که اگر وضو بگيرد يا غسل کند، تمام نماز يا مقداري از آن پس از وقت خوانده مي‌شود، بايد تيمّم کند.
مسئله 717. اگر عمداً نماز را به اندازه‌اي تأخير بيندازد که وقت وضو يا غسل نداشته باشد، معصيت کرده؛ ولي نماز او با تيمّم صحيح است، اگرچه به احتياط مستحب قضاي آن نماز را به‌جا آورد.
مسئله 718. کسي که شک دارد که اگر وضو بگيرد، يا غسل کند وقت براي نماز او مي‌ماند يا نه، بايد تيمّم کند.
مسئله 719. کسي که به جهت تنگي وقت تيمّم کرده، چنانچه پس از نماز آبي که داشته از دستش برود، اگرچه تيمّم خود را نشکسته باشد، در صورتي که وظيفه‌اش تيمّم باشد، بايد دوباره تيمّم کند.
مسئله 720. کسي که آب دارد، اگر به جهت تنگي وقت با تيمّم مشغول نماز شود و در ميان نماز آبي که داشته از دستش برود، براي نمازهاي بعدي مي‌تواند با همان تيمّم نماز بگزارد.
مسئله 721. اگر انسان به اندازه‌اي وقت دارد که مي‌تواند وضو بگيرد يا غسل کند و نماز را بدون کارهاي مستحبّي آن - مثل اقامه و قنوت - به‌جا آورد، بايد غسل کند؛ يا وضو بگيرد و نماز را بدون کارهاي مستحبي آن اقامه کند، بلکه اگر به اندازۀ سوره هم وقت ندارد، بايد غسل کند يا وضو بگيرد و بدون سوره نماز بگزارد.
صحيح بودن تيمم به برخي از اجزاي زمين
مسئله 722. تيمّم به خاک، ريگ، کلوخ و سنگ اگر پاک باشند، صحيح است و به گِل پخته - مانند آجر و کوزه - نيز صحيح است.
مسئله 723. تيمّم بر سنگ گچ و سنگ آهک و سنگ مرمر سياه و ديگر اقسام سنگ‌ها صحيح است؛ ولي تيمّم به جواهر مثل سنگ عقيق و فيروزه باطل است و به احتياط واجب با بودن خاک يا چيز ديگري که تيمّم به آن صحيح است، به گچ و آهک پخته هم تيمّم نکند و اگر به خاک و مانند آن دسترسي ندارد و امر داير است بين گچ يا آهک پخته و ميان غبار يا گِل، بايد به احتياط واجب بين تيمّم به هر دو جمع کند.
مسئله 724. اگر خاک، ريگ، کلوخ و سنگ پيدا نشود، بايد به گرد و غباري که روي فرش و لباس و مانند اين‌ها نشسته و ظاهر است، تيمّم کند و چنانچه غبار در لاي لباس و فرش باشد، تيمّم به آن صحيح نيست، مگر نخست دست بزند تا روي آن غبارآلوده شود و سپس تيمّم کند و چنانچه گرد پيدا نشود، بايد به گِل تيمّم کند و اگر گل هم پيدا نشود، به احتياط مستحب، بدون تيمّم نماز بگزارد و به احتياط واجب قضاي آن را به‌جا آورد.
مسئله 725. اگر بتواند با تکاندن فرش و مانند آن خاک تهيه کند، تيمّم به گرد باطل است و اگر بتواند گِل را خشک، و از آن خاک تهيه کند، تيمّم به گِل باطل است.
مسئله 726. کسي که آب ندارد، اگر برف يا يخ داشته باشد، چنانچه ممکن است بايد آن را آب کند و با آن وضو بگيرد يا غسل کند و اگر ممکن نيست و چيزي هم که تيمّم به آن صحيح است ندارد، به احتياط مستحب بدون وضو و تيمّم نماز بگزارد و به احتياط واجب بعداً قضا کند.
مسئله 727. اگر با خاک و ريگ چيزي مانند کاه که تيمّم به آن باطل است مخلوط شود، نمي‌تواند به آن تيمّم کند؛ ولي چنانچه آن چيز به قدري کم باشد که در خاک يا ريگ ازبين‌رفته شمرده شود، تيمّم به آن خاک و ريگ صحيح است.
مسئله 728. اگر چيزي ندارد که بر آن تيمّم کند، چنانچه ممکن است، بايد به خريدن و مانند آن تهيه کند.
مسئله 729. تيمّم به ديوار گلي صحيح است و به احتياط مستحب با بودن زمين يا خاک خشک، به زمين يا خاک نمناک تيمّم نکند.
شروط چيزهاي مورد تيمم
يکم. پاک بودن
مسئله 730. چيزي که بر آن تيمّم مي‌کند، بايد پاک باشد و اگر چيز پاکي که تيمّم به آن صحيح است ندارد، نماز بر او واجب نيست؛ ولي بايد قضاي آن را به‌جا آورد.
مسئله 731. اگر يقين داشته باشد که تيمّم به چيزي صحيح است و به آن تيمّم کند و سپس بفهمد تيمّم به آن باطل بوده، نمازهايي را که با آن تيمّم گزارده، بايد دوباره به‌جا آورد.
دوم. مباح بودن
مسئله 732. چيزي که بر آن تيمّم مي‌کند، بايد غصبي نباشد.
مسئله 733. تيمّم در فضاي غصبي باطل نيست، پس اگر در ملک خود، دست‌ها را به زمين بزند و بي‌اجازه داخل ملک ديگري شود و دست‌ها را به پيشاني بکشد، تيمّم او باطل نمي‌شود، هرچند به لحاظ غَصبِ فضا گناه کرده است.
مسئله 734. اگر نداند چيزي که به آن تيمّم مي‌کند، غصبي است يا فراموش کرده باشد، تيمّم او صحيح است، اگرچه خود فراموشکننده غاصب آن چيز باشد.
مسئله 735. کسي که در جاي غصبي حبس است، اگر آب و خاک او غصبي است، بايد با تيمّم نماز بگزارد.
مستحبات و مکروهات تيمّم
مسئله 736. مستحب است چيزي که بر آن تيمّم مي‌کند، گردي داشته باشد که به دست بماند و پس از زدن دست بر آن، مستحب است دست را بتکاند که مقداري از گرد آن بريزد.
مسئله 737. تيمّم به زمين گود و خاک جاده و زمين شوره‌زار که نمک روي آن را نگرفته، مکروه است و اگر نمک روي آن را گرفته باشد، باطل است.
چگونگي تيمّم
مسئله 738. در تيمّم چند چيز واجب است: 1. نيّت. 2. زدن کف دو دست با هم بر چيزي که تيمّم به آن صحيح است. 3. کشيدن کف هر دو دست به تمام پيشاني و دو طرف آن، از جايي که موي سر مي‌رويد، تا ابروها و بالاي بيني و به احتياط واجب بايد دست‌ها روي ابروها هم کشيده شود. 4. کشيدن کف دست چپ به تمام پشت دست راست و پس از آن، کشيدن کف دست راست به تمام پشت دست چپ.
مسئله 739. تيمّم بدل از غسل و بدل از وضو با هم فرقي ندارند.
احکام تيمّم
مسئله 740. اگر مختصري از پيشاني و پشت دست‌ها را هم مسح نکند، تيمّم باطل است؛ چه بر اثر ندانستن حکم شرعي عمداً مسح نکند؛ يا حکم را فراموش کرده باشد؛ ولي دقت فراوان هم لازم نيست و همين قدر که بگويند تمام پيشاني و پشت دست مسح شده، کافي است.
مسئله 741. براي آنکه يقين کند که تمام پشت دست را مسح کرده، بايد مقداري بالاتر از مچ را هم مسح کند؛ ولي مسح ميان انگشتان لازم نيست.
مسئله 742. پيشاني و پشت دست‌ها را بايد از بالا به پايين مسح کند و کارهاي آن را بايد پشت سر هم به‌جا آورد و اگر بين آن‌ها به قدري فاصله بدهد که نگويند تيمّم مي‌کند، باطل است.
مسئله 743. هنگام نيّت بايد معيّن کند که تيمّم او بدل از غسل است يا بدل از وضو؛ و اگر بدل از غسل باشد، بايد آن غسل را معيّن کند و چنانچه اشتباهاً به جاي بدل از وضو، بدل از غسل يا به جاي بدل از غسل، بدل از وضو نيّت کند، يا مثلاً در تيمّم بدل از غسل جنابت، نيّت تيمّم بدل از غسل مسّ ميّت کند، تيمّم او باطل است.
مسئله 744. در تيمّم بايد پيشاني و کف دست‌ها و پشت دست‌ها پاک باشد و اگر کف دست نجس باشد و نتواند آن را آب بکشد، بايد با همان کف دست نجس تيمّم کند.
مسئله 745. انسان بايد براي تيمّم، انگشتر را از دست بيرون آورد و اگر در پيشاني يا پشت دست‌ها يا در کف دست‌ها مانعي باشد - مثلاً چيزي به آن‌ها چسبيده باشد - بايد آن را برطرف کند.
مسئله 746. اگر پيشاني يا پشت دست‌ها زخم است و پارچه يا چيز ديگري را که بر آن بسته نمي‌تواند باز کند، بايد دست را روي آن بکشد؛ نيز چنانچه کف دست زخم باشد و پارچه يا چيز ديگري را که بر آن بسته نتواند باز کند، بايد دست را با همان پارچه به چيزي که تيمّم به آن صحيح است، بزند و به پيشاني و پشت دست‌ها بکشد.
مسئله 747. اگر پيشاني و پشت دست‌ها مو داشته باشد، اشکال ندارد؛ ولي اگر موي سر روي پيشاني آمده باشد، بايد آن را کنار بزند.
مسئله 748. اگر احتمال دهد که در پيشاني و کف دست‌ها يا پشت دست‌ها مانعي هست، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد، بايد جست‌وجو کند، تا يقين يا اطمينان پيدا کند که مانعي نيست.
مسئله 749. اگر وظيفۀ کسي تيمّم است و نمي‌تواند تيمّم کند، بايد او را تيمّم داد؛ يعني او را با دست خود او تيمّم داد و اگر تيمّم دادن ممکن نباشد، بايد نايب بگيرد و آن نايب، دست خود را به چيزي که تيمّم به آن صحيح است، بزند و به پيشاني و پشت دست‌هاي او بکشد و در اين صورت، نايب هم به احتياط لازم نيّت کند.
مسئله 750. اگر در اثناي تيمّم، پس از ورود به جزء بعدي، شک کند که قسمت پيش از آن را تيمّم داد يا نه، اعتنا نکند و تيمّم او صحيح است؛ نيز اگر پس از به‌جا آوردن هر جزء شک کند که درست به‌جا آورده يا نه، اعتنا نکند و تيمّم او صحيح است.
مسئله 751. اگر پس از مسحِ دست چپ، يعني بعد از فراغ از عمل، شک کند که درست تيمّم کرده يا نه، تيمّم او صحيح است.
مسئله 752. کسي که وظيفه‌اش تيمّم است و احتمال دهد که عذر او برطرف مي‌شود، به احتياط واجب نبايد پيش از وقت نماز، براي نماز تيمّم کند؛ ولي اگر براي کار واجب ديگر يا عمل مستحبّي تيمّم کند و تا وقت نماز عذر او باقي باشد، مي‌تواند با همان تيمّم نماز بگزارد.
مسئله 753. کسي که وظيفه‌اش تيمّم است، اگر بداند يا اطمينان داشته باشد تا پايان وقت، عذر او باقي است، در وسعت وقت مي‌تواند با تيمّم نماز بگزارد؛ ولي چنانچه بداند يا مطمئن باشد که تا آخر وقت عذر او برطرف مي‌شود، بايد صبر کند و با وضو يا غسل نماز بگزارد.
مسئله 754. کسي که توان وضو گرفتن يا غسل کردن ندارد، نمي‌تواند نمازهاي قضاي خود را با تيمّم اقامه کند؛ ولي در صورت علم به استمرار عذر مي‌تواند نماز قضا را با تيمّم به‌جا آورد.
مسئله 755. کسي که نمي‌تواند وضو بگيرد يا غسل کند، جايز است نمازهاي مستحبّي را - که مثل نافله‌هاي شبانه روز وقت معيّن دارد - با تيمّم به‌جا آورد، حتي در اول وقت به شرط آنکه به زوال عذر تا آخر وقت علم نداشته باشد.
مسئله 756. کسي که احتياطاً بايد غسل جبيره‌اي و تيمّم کند - مثل اينکه جراحتي در پشت اوست - اگر پس از غسل جبيره‌اي و تيمّم نماز بگزارد و پس از نماز حَدَث اصغري - مانند ادرار - از او سر زند، براي نمازهاي بعدي بايد وضو بگيرد.
مسئله 757. اگر به جهت نداشتن آب يا عذر ديگري تيمّم کند، پس از برطرف شدن عذر، تيمّم او باطل مي‌شود.
مسئله 758. چيزهايي که وضو را باطل مي‌کند، تيمّم بدل از وضو را هم باطل مي‌کند و چيزهايي که غسل را باطل مي‌سازد، تيمّم بدل از غسل را هم باطل مي‌کند.
مسئله 759. کسي که نمي‌تواند غسل کند، اگر چند غسل بر او واجب باشد، يکتيمّم بدل از همۀ آن‌ها کافي است.
مسئله 760. کسي که نمي‌تواند غسل کند، اگر بخواهد عملي را که براي آن غسل واجب است انجام دهد، بايد بدل از غسل تيمّم کند و اگر نتواند وضو بگيرد و بخواهد عملي را که براي آن وضو واجب است انجام دهد، بايد بدل از وضو تيمّم کند.
مسئله 761. اگر بدل از غسل جنابت تيمّم کند، لازم نيست براي نماز وضو بگيرد؛ ولي چنانچه بدل از غسل‌هاي ديگر تيمّم کند، بايد وضو بگيرد و اگر نتواند وضو بگيرد، بايد تيمّم ديگري هم بدل از وضو انجام دهد.
مسئله 762. اگر بدل از غسل جنابت تيمّم کند و سپس کاري که وضو را باطل مي‌کند براي او پيش آيد، چنانچه براي نمازهاي بعد نتواند غسل کند، بايد وضو بگيرد و اگر نمي‌تواند وضو بگيرد، بايد بدل از وضو تيمّم کند.
مسئله 763. کسي که وظيفه‌اش تيمّم بدل از وضو و بدل از غسل است، همين دو تيمّم کفايت مي‌کند و تيمّم ديگري لازم نيست.
مسئله 764. کسي که وظيفه‌اش تيمّم است، اگر براي کاري تيمّم کند، تا تيمّم و عذر او باقي است، کارهايي را که بايد با وضو يا غسل انجام داد، مي‌تواند به‌جا آورد؛ ولي چنانچه با داشتن آب براي نماز ميّت يا خوابيدن تيمّم کرده، فقط کاري را که براي آن تيمّم کرده مي‌تواند انجام دهد و در مورد تيمّم به سبب تنگي وقت، به احتياط واجب، کارهايي ديگر را که مشروط به وضو يا غسل است، انجام ندهد.
مسئله 765. در چند مورد مستحب است نمازهايي را که انسان با تيمّم خوانده دوباره به‌جا آورد: 1. از استعمال آب ترس داشته و عمداً خود را جنب کرده و با تيمّم نماز خوانده است. 2. مي‌دانسته يا گمان داشته که آب پيدا نمي‌کند و عمداً خود را جنب کرده و با تيمّم نماز گزارده است. 3. تا پايان وقت، عمداً در جست‌وجوي آب نرود و با تيمّم نماز بگزارد و سپس بفهمد که اگر جست‌وجو مي‌کرد، آب پيدا مي‌شد. 4. عمداً نماز را تأخير انداخته و در آخر وقت با تيمّم نماز گزارده است. 5. مي‌دانسته يا گمان داشته که آب پيدا نمي‌شود و آبي را که داشته، ريخته است.