شرط چهارم. عقب تر بودن مأموم از امام
مسئله 1500. مأموم نبايد جلوتر از امام بايستد و اگر مساوي او هم بايستد، اشکال دارد و به احتياط واجب کمي عقب‌تر از امام بايستد، اگرچه قد او بلندتر از امام باشد که در رکوع و سجود سرش جلوتر از امام باشد.
مسئله 1501. در نماز جماعت بايد بين مأموم و امام، نيز بين مأموم‌ها پرده و مانند آن، که پشت آن ديده نمي‌شود فاصله نباشد؛ همچنين است بين مأموم و مأموم ديگري که اين نمازگزار به واسطۀ او به امام متصل شده است؛ ولي اگر امام مرد و مأموم زن باشد، چنانچه بين آن خانم و امام يا بين آن خانم و مأموم ديگري که مرد است و خانم به واسطۀ او به امام متّصل شده است، پرده و مانند آن باشد، اشکال ندارد.
مسئله 1502. اگر پس از شروع به نماز، بين مأموم و امام يا بين مأموم و مأموم ديگري که اين مأموم به واسطۀ او به امام متصل است، پرده يا چيز ديگري که پشت آن را نمي‌توان ديد فاصله شود، نمازش فرادا مي‌شود و بايد به وظيفه فرادا عمل کند و نماز او صحيح است.
مسئله 1503. اگر بين جاي سجدۀ مأموم و جاي ايستادن امام به اندازه گشادي يک گام (مقدار فاصله بين دو قدم بزرگ) فاصله باشد، اشکال ندارد؛ نيز اگر ميان نمازگزار و مأمومي که جلوي او ايستاده و اين نمازگزار از راه او به امام متصل است، به همين مقدار فاصله باشد، نمازش اشکال ندارد و به احتياط مستحب جاي سجدۀ مأموم با جاي پاي کسي که جلوي او ايستاده، هيچ فاصله‌اي نباشد.
مسئله 1504. اگر مأموم‌ها از راه کسي که در سمت راست يا چپ آن‌ها اقتدا کرده‌اند، به امام متصل باشند و از جلو به امام متصل نباشند، چنانچه به اندازۀ گشادي يک گام (فاصله بين دو قدم بزرگ) هم فاصله داشته باشند، نماز آن‌ها صحيح است.
مسئله 1505. اگر در وسط نمازْ بين مأموم و امام يا بين مأموم و کسي که مأموم از راه او به امام متصل است، بيشتر از يک گام بزرگ فاصله پيدا شود، نمازش فرادا مي‌شود و صحيح است.
مسئله 1506. اگر نماز همۀ کساني که در صف جلو هستند تمام شود يا همه نيت فرادا کنند، چنانچه فاصله به اندازۀ يک گام بزرگ نباشد، نمازِ نمازگزاران صف بعد به جماعت صحيح است و اگر بيشتر از اين مقدار باشد، فرادا مي‌شود و با انجام دادن وظيفه فرادا نماز آن‌ها صحيح است.
مسئله 1507. اگر کسي در رکعت دوم اقتدا کند، قنوت و تشهد را با امام مي‌خواند و احتياط آن است که موقع خواندن تشهد انگشتان دست و پنجه پا را به زمين بگذارد و زانوها را بلند کند و بايد پس از تشهد با امام برخيزد و حمد و سوره را بخواند و اگر براي سوره وقت ندارد، حمد را تمام کند و در رکوع يا سجده خود را به امام برساند؛ يا نيت فرادا کند و نمازش صحيح است؛ ولي اگر در سجده به امام برسد، بهتر است که به احتياط، دوباره نماز بگزارد.
مسئله 1508. اگر کسي موقعي که امام در رکعت دوم نماز چهار رکعتي است اقتدا کند، بايد در رکعت دوم نمازش که رکعت سوم امام است، پس از دو سجده بنشيند و تشهد را به مقدار واجب بخواند و برخيزد و چنانچه براي گفتن سه بار تسبيحات وقت ندارد، يک بار بگويد و در رکوع يا سجده خود را به امام برساند.
مسئله 1509. اگر امام در رکعت سوم يا چهارم باشد و مأموم بداند که اگر اقتدا کند و حمد را بخواند به رکوع امام نمي‌رسد، به احتياط واجب صبر کند تا امام به رکوع رود و سپس اقتدا کند.
مسئله 1510. اگر در حال قيام رکعت سوم يا چهارم امام اقتدا کند، بايد حمد و سوره را بخواند و اگر براي سوره وقت ندارد، بايد حمد را تمام کند و در رکوع يا سجده خود را به امام برساند؛ ولي چنانچه در سجده به امام برسد، بهتر است که احتياطاً نماز را دوباره اقامه کند.
مسئله 1511. کسي که مي‌داند اگر سوره را بخواند در رکوع به امام نمي‌رسد، بايد سوره را نخواند؛ ولي اگر خواند و فاصله کوتاه بود، نمازش صحيح است.
مسئله 1512. کسي که اطمينان دارد که اگر سوره را شروع يا تمام کند به رکوع امام مي‌رسد، به احتياط واجب سوره را شروع کند؛ يا اگر شروع کرده، تمام کند.
مسئله 1513. کسي که يقين دارد، اگر سوره را بخواند به رکوع امام مي‌رسد، چنانچه سوره را بخواند و به رکوع نرسد، نماز جماعتش صحيح است.
مسئله 1514. اگر امام به حالت نماز ايستاده باشد و مأموم نداند که وي در کدام رکعت است، مي‌تواند اقتدا کند؛ ولي بايد حمد و سوره را به قصد قربت بخواند و اگر بعد بفهمد که امام در رکعت يکم يا دوم بوده، نماز جماعتش صحيح است.
مسئله 1515. اگر به اين گمان که امام در رکعت يکم يا دوم است حمد و سوره نخواند و پس از رکوع بفهمد که امام در رکعت سوم يا چهارم بوده، نمازش صحيح است؛ ولي چنانچه پيش از رکوع بفهمد، بايد حمد و سوره را بخواند و اگر وقت ندارد، فقط حمد را بخواند و در رکوع يا سجده خود را به امام برساند.
مسئله 1516. اگر به اين گمان که امام در رکعت سوم يا چهارم است، حمد و سوره بخواند و پيش از رکوع يا پس از آن بفهمد که در رکعت يکم يا دوم بوده، نماز جماعتش صحيح است.
مسئله 1517. اگر در حال اشتغال به نماز مستحبيْ نماز جماعت برپا شود، چنانچه اطمينان ندارد که با تمام کردن نماز به جماعت برسد، مستحب است نماز را رها کند و مشغول نماز جماعت شود، بلکه اگر اطمينان نداشته باشد که به رکعت يکم برسد مستحب است به همين دستور رفتار کند.
مسئله 1518. اگر موقعي که مشغول نماز سه رکعتي يا چهار رکعتي است، جماعت برپا شود، چنانچه به رکوع رکعت سوم نرفته و اطمينان ندارد که اگر نماز را تمام کند به جماعت برسد، مستحب است به نيت نماز مستحبي، نماز را دو رکعتي تمام کند و خود را به جماعت برساند.
مسئله 1519. اگر نماز امام تمام شود و مأموم مشغول تشهد يا سلام اول باشد، لازم نيست نيت فرادا کند.
مسئله 1520. کسي که يک رکعت از امام عقب مانده، وقتي امام تشهد رکعت آخر را مي‌خواند، مي‌تواند برخيزد و نماز را تمام کند؛ يا انگشتان دست و پنجۀ پا را به زمين بگذارد و به صورت نيم‌خيز درآيد و صبر کند تا امام سلام نماز را بگويد و سپس برخيزد.
شروط امام جماعت
مسئله 1521. امام جماعت بايد بالغ و عاقل و شيعۀ دوازده امامي و عادل و حلالزاده باشد و نماز را به صورت صحيح به‌جا آورد؛ نيز اگر مأموم مرد است، امام او هم بايد مرد باشد. امامت زن براي زن منعي ندارد و اقتدا کردن بچۀ مميّز که خوب و بد را مي‌فهمد، به بچۀ مميّز ديگر، جايز است.
مسئله 1522. عدالت امام جماعت بايد براي مأموم محرز باشد و با شک در اصل عدالت کسي نمي‌توان به او اقتدا کرد و در صورتي که امام را عادل مي‌دانسته، اگر شک کند به عدالت خود باقي است يا نه، مي‌تواند به او اقتدا کند.
مسئله 1523. کسي که ايستاده نماز مي‌گزارد، نمي‌تواند به کسي که نشسته يا خوابيده نماز مي‌گزارد اقتدا کند و کسي که نشسته نماز مي‌گزارد، نمي‌تواند به کسي که خوابيده نماز مي‌گزارد، اقتدا کند.
مسئله 1524. کسي که نشسته نماز مي‌گزارد، مي‌تواند به کسي که نشسته نماز مي‌گزارد اقتدا کند؛ همچنين کسي که خوابيده است، مي‌تواند به کسي که نشسته نماز مي‌گزارد اقتدا کند؛ ولي کسي که نشسته نماز مي‌گزارد، نمي‌تواند به کسي که خوابيده نماز مي‌گزارد، اقتدا کند.
مسئله 1525. اگر امام جماعت به عذري با تيمم يا با وضوي جبيره‌اي نماز بگزارد، مي‌توان به او اقتدا کرد، ولي چنانچه به عذري با لباس نجس نماز مي‌گزارد، بنا بر احتياط مستحب نبايد به او اقتدا کرد.
مسئله 1526. اگر امام مرضي دارد که نمي‌تواند از بيرون آمدن ادرار يا مدفوع خودداري کند، به احتياط واجب، نمي‌شود به او اقتدا کرد.
مسئله 1527. به احتياط واجب، کسي که مرض خوره يا پيسي دارد، نبايد امام جماعت شود.
احکام جماعت
مسئله 1528. موقعي که مأموم نيت مي‌کند، بايد امام را معيّن کند؛ ولي دانستن اسم او لازم نيست؛ مثلاً اگر نيّت کند اقتدا مي‌کنم به امام حاضر، نمازش صحيح است.
مسئله 1529. اگر کسي به قصد اينکه امام جماعتْ فلاني است، اقتدا کند، به گونه‌اي که اگر ديگري باشد، اقتدا نمي‌کند، نماز او به جماعت باطل است، هرچند آن ديگري هم نزد او عادل باشد و اگر مأموم در اين حال به صورت وجوب يا استحباب يا احتياط، حمد و سوره نماز خود را خوانده باشد، نماز او به صورت فرادا صحيح است؛ ولي چنانچه به صورتي بوده که اگر پيش از نماز مي‌فهميد که شخص ديگري است، به او هم مثل اوّلي اقتدا مي‌کرد، نمازش به جماعت نيز صحيح است.
مسئله 1530. اگر امام جماعت در بين نماز از قيام عاجز شد، لازم است مأموم نيت فرادا کند و نماز خود را به‌جا آورد؛ همچنين است هر نقصي که مانع از اقتداست.
مسئله 1531. مأموم بايد غير از حمد و سوره، همه چيز نماز را خودش بخواند؛ ولي اگر رکعت اول يا دوم او رکعت سوم يا چهارم امام باشد و در حال قيام امام به او اقتدا کند، بايد حمد و سوره را بخواند.
مسئله 1532. اگر مأموم در رکعت يکم و دوم نماز صبح و مغرب و عشاء صداي حمد و سورۀ امام را بشنود، اگرچه کلمات را تشخيص ندهد، بايد حمد و سوره را نخواند و اگر صداي امام را نشنود، مستحب است حمد و سوره بخواند؛ ولي بايد آهسته بخواند و چنانچه سهواً بلند بخواند، اشکال ندارد.
مسئله 1533. اگر مأموم برخي از کلمات حمد و سورۀ نماز صبح و مغرب و عشاي امام را بشنود، به احتياط واجب، حمد و سوره را نخواند.
مسئله 1534. اگر مأموم به سهو حمد و سوره بخواند، يا خيال کند صدايي را که مي‌شنود صداي امام نيست و حمد و سوره بخواند و بعد بفهمد صداي امام بوده، نمازش صحيح است.
مسئله 1535. اگر شک کند که صداي امام را مي‌شنود يا نه، يا صدايي بشنود و نداند صداي امام است يا صداي کسي ديگر، مي‌تواند حمد و سوره بخواند.
مسئله 1536. مأموم بايد در رکعت يکم و دوم نماز ظهر و عصر، حمد و سوره نخواند و مستحب است به جاي آن ذکر بگويد.
مسئله 1537. مأموم نبايد تکبيرةالاحرام را پيش از امام بگويد، بلکه به احتياط واجب تا تکبير امام تمام نشده، تکبير نگويد.
مسئله 1538. اگر مأموم پيش از امام به عمد هم سلام دهد، نمازش صحيح است.
مسئله 1539. اگر مأموم غير از تکبيرة‌الاحرام و سلام چيزهاي ديگر نماز را پيش از امام بگويد، اشکال ندارد، ولي چنانچه آن‌ها را بشنود، يا بداند امام چه وقت مي‌گويد، به احتياط مستحب پيش از امام نگويد.
مسئله 1540. مأموم بايد غير از آنچه در نماز خوانده مي‌شود، کارهاي ديگر آن را - مانند رکوع و سجود - با امام يا کمي پس از او به‌جا آورد و اگر به عمد پيش از امام يا مدتي پس از امام انجام دهد، به جهت ترک متابعت معصيت کرده؛ ولي نمازش صحيح است؛ امّا اگر در دو رکن پشت سر هم از امام جلو يا عقب بيفتد، به احتياط مستحب، بايد نماز را تمام کند و دوباره اقامه کند.
مسئله 1541. اگر به سهو پيش از امام سر از رکوع بردارد، چنانچه امام در رکوع باشد، بايد به رکوع برگردد و با امام سر بردارد و در اين صورت، اضافه شدن رکوع که رکن است، نماز را باطل نمي‌کند؛ ولي اگر به رکوع برگردد و پيش از آنکه به رکوع برسد، امام سر بردارد، نمازش باطل است.
مسئله 1542. اگر به اشتباه سر از سجده بردارد و ببيند امام در سجده است، بايد به سجده برگردد و چنانچه در هر دو سجده اين کار رخ دهد، براي اضافه شدن دو سجده که رکن است، نماز باطل نمي‌شود.
مسئله 1543. کسي که به اشتباه پيش از امام از سجده سر برداشته، هرگاه به سجده برگردد و هنوز به سجده نرسيده امام سر بردارد، نمازش صحيح است؛ ولي چنانچه در هر دو سجده از يک رکعت اين کار رخ دهد، نماز باطل است.
مسئله 1544. اگر به اشتباه سر از رکوع يا سجده بردارد و به سهو يا به خيال اينکه به امام نمي‌رسد، به رکوع يا سجده نرود، نمازش صحيح است.
مسئله 1545. اگر مأموم از سجده سر بردارد و ببيند امام در سجده است، چنانچه به خيال اينکه سجدۀ يکم امام است، به قصد اينکه با امام سجده کند به سجده رود و سپس بفهمد سجدۀ دوم امام بوده، بايد بنا بر احتياط نماز را تمام کند و نماز را دوباره انجام دهد. و اگر به خيال اينکه سجدۀ دوم امام است، به سجده رود و بفهمد سجدۀ يکم امام بوده، بايد از امام متابعت کرده و به سجده رود و نماز را تمام کند و اعاده آن مستحب است.
مسئله 1546. اگر به سهو پيش از امام به رکوع رود و در حالي باشد که اگر سر بر دارد به مقداري از قرائت امام مي‌رسد، چنانچه سر بردارد و با امام به رکوع رود، نمازش صحيح است.
مسئله 1547. اگر به سهو پيش از امام به رکوع رود و به صورتي باشد که اگر برگردد به چيزي از قرائت امام نمي‌رسد، مي‌تواند سر بردارد و با امام نماز را تمام کند و نمازش صحيح است، اگرچه احتياط استحبابي در اين صورت، اعادۀ نماز است و اگر سر برندارد تا امام به او برسد، نمازش صحيح است.
مسئله 1548. اگر به سهو پيش از امام به سجده رود، مي‌تواند سر بردارد و با امام به سجده رود و نمازش صحيح است، اگرچه احتياط استحبابي در اين صورت، اعادۀ نماز است و چنانچه سر برنداشت، نمازش صحيح است.
مسئله 1549. اگر امام در رکعتي که قنوت ندارد، به اشتباه قنوت بخواند، يا در رکعتي که تشهد ندارد، به اشتباه مشغول خواندن تشهد شود، مأموم نبايد قنوت و تشهد را بخواند؛ ولي نمي‌تواند پيش از امام به رکوع رود؛ يا پيش از ايستادن امام بايستد، بلکه بايد صبر کند، تا قنوت و تشهد امام تمام شود و بقيۀ نماز را با او به‌جا آورد.
مسئله 1550. در تحقق جماعت، فقط کافي است که مأموم نيّت اقتدا داشته باشد و نيّت امامت براي امام جماعت، معتبر نيست و بدون نيّت او، جماعت از طرفين محقق مي‌شود و احکام آن، از قبيل متابعت و شک، جاري است؛ امّا در استحقاق ثواب جماعت براي امام بدون نيّت، جاي تأمّل است و در اين صورت، احتياط مستحب براي امام اين است که احکام جماعت را بر اين نماز جاري نکند.
مسئله 1551. امام جماعت بايد يک نفر باشد؛ ولي اگر در بين نماز براي امام حادثه‌اي پيش آمد - مثل فوت، بيهوشي، ديوانگي، حدث، مرض، جاري شدن خون از بيني و احتياج به قضاي حاجت و هم‌چنين است اگر امام متوجّه شود که طهارت نداشته يا نماز او شکسته بوده است - امام يا مأموم‌ها مي‌توانند شخص ديگري را امام قرار دهند؛ خواه آن فرد از اعضاي جماعت باشد؛ يا کسي باشد که ابتدائاً مي‌خواهد نماز بگزارد.
برخي امور مستحب در نماز جماعت
مسئله 1552. اگر مأموم يک مرد باشد، مستحب است طرف راست امام بايستد و چنانچه يک زن باشد، مستحب است در طرف راست امام، به گونه‌اي بايستد که جاي سجده‌اش مساوي زانوي امام در حال سجده يا قدم امام باشد و اگر يک مرد و يک زن يا يک مرد و چند خانم باشند، مستحب است مرد طرف راست امام و باقي پشت سر امام بايستند و اگر چند مرد يا چند خانم باشند، مستحب است پشت سر امام بايستند و اگر چند مرد و چند خانم باشند، مستحب است مردها پشت سر امام و خانم‌ها پشت سر مردها بايستند.
مسئله 1553. اگر امام و مأموم يا مأموم‌ها زن باشند، سزاوار است که هر دو يا همه در يک صف قرار گيرند. بلي، اگر شمار آنان فراوان باشد، صف‌هاي بعدي را تشکيل مي‌دهند.
مسئله 1554. مستحب است امام در وسط صف بايستد و اهل علم و کمال و تقوا در صف يکم بايستند.
مسئله 1555. مستحب است صف‌هاي جماعت منظم باشد و بين کساني که در يک صف ايستاده‌اند، فاصله نباشد و شانۀ آنان رديف يکديگر باشد.
مسئله 1556. مستحب است بعد از گفتن «قَدْ قَامَتِ الصَّلاةُ» مأموم‌ها برخيزند.
مسئله 1557. مستحب است امام جماعت، حال مأمومي را که از ديگران ضعيف‌تر است، رعايت کند و شتاب نکند تا افراد ضعيف به او برسند؛ نيز مستحب است قنوت و رکوع و سجود را طول ندهد، مگر بداند همه کساني که به او اقتدا کرده‌اند، مايلند.
مسئله 1558. مستحب است امام جماعت در حمد و سوره و ذکرهايي که بلند مي‌خواند، صداي خود را به قدري بلند کند که ديگران بشنوند؛ ولي بايد بيش از اندازه صدا را بلند نکند.
مسئله 1559. اگر امام در رکوع بفهمد کسي تازه رسيده و مي‌خواهد به او اقتدا کند، مستحب است رکوع را دو برابر عادت طولاني کند و سپس برخيزد، اگرچه بفهمد کس ديگري هم براي اقتدا وارد شده است.
برخي امور مکروه در نماز جماعت
مسئله 1560. اگر در صف‌هاي جماعت جا باشد، مکروه است کسي تنها بايستد.
مسئله 1561. مکروه است مأموم ذکرهاي نماز را به صورتي بگويد که امام بشنود.
مسئله 1562. مسافري که نماز ظهر و عصر و عشاء را دو رکعت مي‌گزارد، مکروه است در اين نمازها به کسي که مسافر نيست، اقتدا کند و کسي که مسافر نيست، مکروه است در اين نمازها به مسافر اقتدا کند.
مسئله 1563. در صورتي که جماعت برپا و «قد قامت الصلاة» گفته شود، خواندن نافله براي مأموم مکروه است و بنا بر اقرب، اين کراهت قبل از «قد قامت الصّلاة» نيز هست، در صورتي که بداند به اوّل نماز جماعت نمي‌رسد.
مسئله 1564. اگر کسي نذر کرده نمازش را به جماعت يا در مسجد اقامه کند، چنانچه آن را فرادا يا در خانه به‌جا آورد، نمازش صحيح است، گرچه بر اثر ترک نذر معصيت کرده است.
مسئله 1565. اگر کسي در حالي وارد مسجد شود که صف نماز جماعت - هرچند يک نفر باشد - پس از اقامه جماعت رو به قبله به حالت نمازگزار نشسته باشد، بر اين تازه وارد لازم نيست اذان و اقامه بگويد و اين حکم، مخصوص مسجد است.
نماز آيه
مسئله 1566. نماز آيه (آيات) که دستور آن ذکر خواهد شد، به چهار چيز واجب مي‌شود: يکم. گرفتن خورشيد. دوم. گرفتن ماه، اگر چه مقدار کمي از آن‌ها گرفته شود و کسي هم از آن نترسد. سوم. زلزله، اگرچه کسي هم نترسد. چهارم. رعد و برق و بادهاي سياه و سرخ و مانند اين‌ها، اگر بيشتر مردم از آن بترسند که بنا بر احتياط واجب بايد براي اين‌ها هم نماز آيه اقامه کند.
مسئله 1567. اگر از چيزهايي که نماز آيه براي آن‌ها واجب است، بيشتر از يکي رخ دهد، انسان بايد براي هر يک از آن‌ها يک نماز آيه بگزارد؛ براي مثال، اگر گرفتن خورشيد همراه با زلزله باشد، بايد دو نماز آيه به‌جا آورد.
مسئله 1568. کسي که چند نماز آيه بر او واجب است، اگر همۀ آن‌ها براي يک چيز بر او واجب شده باشد - براي مثال، سه‌بار خورشيد گرفته و نماز آن‌ها را اقامه نکرده است - موقعي که قضاي آن‌ها را مي‌گزارد، لازم نيست معيّن کند که براي کدام دفعۀ آن‌ها باشد؛ همچنين است اگر چند نماز براي رعد و برق و بادهاي سياه و سرخ و مانند اين‌ها بر او واجب شده باشد؛ ولي اگر براي آفتاب‌گرفتگي و ماه‌گرفتگي و زلزله، يا براي دو تاي اين‌ها نمازهايي بر او واجب شده باشد، به احتياط واجب، هنگام نيت، معيّن کند نماز آيه‌اي را که به‌جا مي‌آورد، براي کدام يک از آن‌هاست.
مسئله 1569. چيزهايي که نماز آيه براي آن‌ها واجب است، در هر شهري رخ دهد، فقط مردم همانجا بايد نماز آيه بگزارند و بر مردم جاهاي ديگر واجب نيست؛ ولي اگر مکان آن‌ها به قدري نزد يک باشد که با آن شهر يکي حساب شود، نماز آيه بر آنان هم واجب است.
مسئله 1570. از آغاز گرفتگي خورشيد يا ماه، وقت اداي نماز آيه است و انسان بايد نماز آيه را اقامه کند و بنا بر احتياط واجب، به قدري تأخير نيندازد که شروع به بازشدن کند.
مسئله 1571. اگر گزاردن نماز آيه را به قدري تأخير بيندازد که بازشدن آفتاب يا ماه آغاز شود، نبايد نيت ادا و قضا کند؛ ولي اگر پس از بازشدن تمام آن، نماز بگزارد، بايد نيت قضا کند.
مسئله 1572. اگر مدت خورشيدگرفتگي يا ماه‌گرفتگي بيش از انجام دادن يک رکعت از نماز آيه باشد، ولي انسان نماز به‌جا نياورد، تا به اندازۀ گزاردن يک رکعت به پايان وقت آن مانده باشد، مي‌تواند نيت ادا کند، بلکه اگر مدت گرفتگي آن‌ها به اندازۀ گزاردن يک رکعت هم باشد، به احتياط واجب بايد آن را به‌جا آورد و اداست.
مسئله 1573. موقعي که زلزله و رعد و برق و مانند اين‌ها رخ مي‌دهد، انسان بايد فوري نماز آيه را اقامه کند و اگر بدون عذر به‌جا نياورد، معصيت کرده و تا پايان عمر بر او واجب است و هر وقت به‌جا آورد، صحيح و بجاست.
مسئله 1574. اگر گرفتن آفتاب يا ماه را نداند و پس از بازشدن آفتاب يا ماه بفهمد که تمام آن گرفته‌شده بود، بايد قضاي نماز آيه را بگزارد؛ ولي اگر بفهمد مقداري از آن گرفته‌شده بود، قضا بر او واجب نيست.
مسئله 1575. اگر عدّه‌اي بگويند که خورشيد يا ماه گرفته است، چنانچه انسان از گفتۀ آنان يقين نکند و نماز آيه اقامه نکند و سپس معلوم شود راست گفته‌اند، در صورتي که تمام خورشيد يا ماه گرفته باشد، بايد نماز آيه را بگزارد و اگر دو نفر که عادل بودن آنان معلوم نيست، بگويند خورشيد يا ماه گرفته و سپس معلوم شود که عادل بوده‌اند، بايد نماز آيه را به‌جا آورد، بلکه اگر معلوم شود که مقداري از آن گرفته، به احتياط واجب نماز آيه را بگزارد.
مسئله 1576. اگر انسان به گفتۀ کساني مانند منجّمان که از روي قاعدۀ علمي، وقت گرفتن خورشيد و ماه را مي‌دانند، اطمينان پيدا کند که خورشيد يا ماه گرفته، به احتياط واجب بايد نماز آيه را به‌جا آورد؛ نيز اگر بگويند فلان وقت خورشيد يا ماه مي‌گيرد و فلان مقدار طول مي‌کشد و انسان به گفتۀ آنان اطمينان پيدا کند، به احتياط واجب، به گفتۀ آنان عمل کند؛ براي مثال، اگر بگويند بازشدن آفتاب فلان ساعت آغاز مي‌شود، به احتياط بايد نماز را تا آن وقت تأخير نيندازد.
مسئله 1577. اگر بفهمد نماز آيه‌اي که انجام داده باطل بوده، بايد دوباره اقامه کند و اگر وقت آن گذشت، قضا کند.
مسئله 1578. اگر در وقت نماز يوميه، نماز آيه هم بر انسان واجب شود، چنانچه براي هر دو نماز وقت دارد، مي‌تواند هر کدام را نخست به‌جا آورد و چنانچه وقت يکي از آن دو تنگ باشد، بايد اول آن را انجام دهد و اگر وقت هر دو تنگ باشد، بايد نخست نماز يوميه را به‌جا آورد.
مسئله 1579. اگر در بين نماز يوميه بفهمد که وقت نماز آيه تنگ است، چنانچه وقت نماز يوميه هم تنگ باشد، بايد آن را تمام کند و سپس نماز آيه بگزارد و اگر وقت نماز يوميه تنگ نباشد، بايد آن را بشکند و نخست نماز آيه و سپس نماز يوميه را به‌جا آورد.
مسئله 1580. اگر در بين نماز آيه بفهمد که وقت نماز يوميه تنگ است، بايد نماز آيه را رها کند و مشغول نماز يوميه شود و پس از تمام شدن آن، پيش از انجام دادن کاري که نماز را به هم بزند، بقيۀ نماز آيه را از همانجا که رها کرده ادامه دهد.
مسئله 1581. اگر در حال حيض يا نفاس زن، آفتاب يا ماه بگيرد و تا آخر مدتي که خورشيد يا ماه باز مي‌شوند، زن در حال حيض يا نفاس باشد، نماز آيه بر او واجب نيست و قضا هم ندارد.
شيوه نماز آيه
مسئله 1582. نماز آيه دو رکعت است و هر رکعت پنج رکوع دارد و به چند صورت مي‌توان آن را به‌جا آورد.
صورت يکم: نمازگزار پس از نيت، تکبير بگويد و يک حمد و يک سورۀ تمام بخواند و به رکوع رود و سر از رکوع بردارد و دوباره يک حمد و يک سوره بخواند و باز به رکوع رود تا پنج بار و بعد از سر برداشتن از رکوع پنجم، دو سجده کند و برخيزد و رکعت دوم را هم مانند رکعت يکم به‌جا آورد و تشهد بخواند و سلام دهد.
صورت دوم: نمازگزار در نماز آيه، پس از نيت و تکبير و خواندن حمد، آيه‌هاي يک سوره را پنج قسمت کند و يک آيه يا بيشتر از آن را بخواند و به رکوع رود و سر بردارد و بدون اينکه حمد بخواند، قسمت دوم از همان سوره را بخواند و به رکوع رود و همين‌گونه تا پيش از رکوع پنجم سوره را تمام کند؛ براي مثال، به قصد سورۀ «توحيد»، «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» بگويد و به رکوع رود و سپس بايستد و بگويد «قُلْ هُوَ الله أَحَدٌ» و دوباره به رکوع رود و پس از رکوع بايستد و بگويد: «الله الصَّمَدُ» و باز به رکوع رود و بايستد و بگويد: «لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ» و سپس به رکوع رود و سر بردارد و بگويد: «وَ لَمْ يَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» و با رفتن به رکوع پنجم و سر برداشتن از آن، دو سجده کند و رکعت دوم را هم مانند رکعت يکم به‌جا آورد و پس از سجدۀ دوم، تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
صورت سوم: در يک رکعت از نماز آيه، پنج بار حمد و سوره بخواند و در رکعت ديگر يک حمد بخواند و سوره را پنج قسمت کند و اين کار مانعي ندارد.
مسئله 1583. چيزهايي که در نماز يوميه واجب و مستحب است، در نماز آيه هم واجب و مستحب است؛ ولي در نماز آيه مستحب است به جاي اذان و اقامه سه بار - به قصد اميد ثواب - بگويند: «الصلاة».
مسئله 1584. مستحب است پس از رکوع پنجم و دهم بگويد: «سَمِعَ الله لِمَنْ حَمِدَه» و نيز پيش از هر رکوع و پس از آن تکبير بگويد؛ ولي پس از رکوع پنجم و دهم، گفتن تکبير مستحب نيست.
مسئله 1585. مستحب است پيش از رکوع دوم، چهارم، ششم، هشتم و دهم قنوت بخواند و اگر فقط يک قنوت پيش از رکوع دهم بخواند، کافي است.
مسئله 1586. اگر در نماز آيه شک کند که چند رکعت خوانده و يقين يا گمان او به جايي نرسد، نماز باطل است.
مسئله 1587. اگر شک کند که در رکوع آخر رکعت يکم است يا در رکوع اول رکعت دوم و فکرش به جايي نرسد، نماز او باطل است؛ ولي اگر در عدد رکوع‌ها شک کند - براي مثال، شک کند که چهار رکوع کرده يا پنج رکوع - چنانچه براي رفتن به سجده خم نشده، بايد رکوعي را که شک دارد انجام داده يا نه، به‌جا آورد؛ ولي اگر از محلّ گذشته - يعني براي رفتن به سجده خم شده - بايد به شک خود اعتنا نکند.
مسئله 1588. هر يک از رکوع‌هاي نماز آيه رکن است که اگر به عمد يا اشتباه کم يا اضافه شود، نماز باطل است.
نماز عيد فطر و قربان
مسئله 1589. نماز عيد فطر و قربان در زمان حضور امام عليه‌السلام واجب است و بايد به جماعت گزارده شود و در اين زمان که امام عليه‌السلام غايب است، مستحب است و مي‌توان آن را به جماعت يا فرادا انجام داد.
مسئله 1590. محل دو خطبه در نماز عيد فطر و قربان، پس از آن دو نماز است و خطبه‌هاي آن‌ها بنا بر احتياط، محتواي خطبه‌هاي نماز جمعه را دارد؛ يعني حمد و ثناي الهي و شهادتين و سفارش به تقوا و قرائت سورۀ کوتاه قرآن و نشستن امام بين دو خطبه.
مسئله 1591. وقت نماز عيد فطر و قربان از اول آفتاب روز عيد است تا ظهر.
مسئله 1592. مستحب است نماز عيد قربان را پس از بلند شدن آفتاب اقامه کنند و در عيد فطر مستحب است پس از بلند شدن آفتاب افطار کنند و زکات فطره را هم بپردازند؛ يا جدا کنند و سپس نماز عيد را به‌جا آورند.
مسئله 1593. نماز عيد فطر و قربان، اذان و اقامه ندارد و دو رکعت است که در رکعت يکم پس از خواندن حمد و سوره بايد پنج تکبير بگويد و پس از هر تکبير يک قنوت بخواند و پس از قنوت پنجم تکبير ديگري بگويد و به رکوع رود و دو سجده به‌جا آورد و برخيزد و در رکعت دوم، چهار تکبير بگويد و پس از هر تکبير قنوت بخواند و تکبير پنجم را بگويد و به رکوع رود و پس از رکوع دو سجده کند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
مسئله 1594. در قنوت نماز عيد فطر و قربان هر دعا و ذکري خوانده شود، کافي است؛ ولي بهتر است نمازگزار اين دعا را به اميد ثواب بخواند: «اللّ هُمَّ أهْلَ الْکِبْرِياءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ أهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَروتِ وَ أهْلَ الْعَفْوِِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أهْلَ التَّقْوي وَ الْمَغْفِرَةِ أسْأَلُک بِحَقِّ هذا الْيَوْمِ الَّذِي جَعَلْتَهُ لِلْمُسلِمينَ عيداً وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَ شَرَفاً وَ کَرامَةً وَ مَزيداً أنْ تُصَلِّيَ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أنْ تُدخِلَني في کُلِّ خَيْرٍ أَدْخَلْتَ فيهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ أنْ تُخْرِجَنِي مِن کُلِّ سُوءٍ أخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً و آلَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُک عَلَيْهِ وَ عَليْهِمْ اللّ هُمَّ إِنِّي اسْألُک خَيرَ ما سَأَلَکَ بِهِ عِبادُک الصَّالِحُونَ وَ أعُوذُ بِک مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُک الْمُخْلَصُونَ».
مسئله 1595. مستحب است در نماز عيد فطر و قربان حمد و سوره بلند خوانده شود.
مسئله 1596. نماز عيد سورۀ مخصوصي ندارد؛ ولي بهتر است در رکعت يکم آن، سورۀ شمس (سورۀ 91) و در رکعت دوم سورۀ غاشيه (سورۀ 88) را بخوانند يا در رکعت يکم، سوره سبّح اسم (سورۀ 87) و در رکعت دوم سورۀ شمس را بخوانند.
مسئله 1597. مستحب است پيش از نماز روز عيد فطر، به خرما افطار کند و در عيد قربان، پس از نماز، قدري از گوشت قرباني بخورد.
مسئله 1598. مستحب است پيش از نماز عيد غسل کند و دعاهايي که پيش از نماز و پس از آن در کتاب‌هاي دعا ذکر شده، به اميد ثواب بخواند.
مسئله 1599. مستحب است در نماز عيد بر زمين سجده کنند و در حال گفتن تکبيرها، دست‌ها را بلند کنند.
مسئله 1600. پس از نماز مغرب و عشاي شب عيد فطر و بعد از نماز صبح و ظهر و عصر روز عيد، نيز پس از نماز عيد فطر مستحب است که اين تکبيرها را بگويد: «اللهُ أکْبرُ اللهُ أکْبرُ لا إلهَ إلَّا اللهُ و اللهُ أکْبرُ اللهُ أکْبرُ وَ للهِ الْحَمْد اللهُ أکْبرُ عَلي ما هَدانا».
مسئله 1601. مستحب است انسان در عيد قربان پس از ده نماز که اول آن‌ها نماز ظهر روز عيد و آخر آن‌ها نماز صبح روز دوازدهم است، تکبيرهايي را که در مسئلۀ پيش ذکر شد، بگويد و پس از آن بگويد: «اللهُ أکْبرُ عَلي ما رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الأنْعامِ وَ الْحَمْدُ لِلهِ عَلي ما أبْلانا» ولي اگر عيد قربان را در مِنا باشد، مستحب است تا از مِنا کوچ نکرده، پس از پانزده نماز که اول آن‌ها نماز ظهر روز عيد و آخر آن‌ها نماز صبح روز سيزدهم ذي حجه است، اين تکبيرها را بگويد.
مسئله 1602. کراهت دارد نماز عيد را زير سقف بخواند.
مسئله 1603. در نماز عيد هم مانند نمازهاي ديگر، مأموم بايد غير از حمد و سوره، چيزهاي ديگر نماز را خودش بخواند.
مسئله 1604. اگر مأموم موقعي برسد که امام مقداري از تکبيرها را گفته، مي‌تواند به او اقتدا کند و همراه امام قنوت‌ها را بخواند و پس از آنکه امام به رکوع رفت، بايد آنچه از تکبيرها و قنوت‌ها را که با امام نگفته، خودش بگويد و اگر در هر قنوت يک «سبحان الله» يا يک «الحمد لله» بگويد، کافي است.
مسئله 1605. اگر در نماز عيد وقتي برسد که امام در رکوع است، مي‌تواند نيّت کند و تکبير يکم نماز را بگويد و به رکوع رود.
مسئله 1606. اگر در عدد تکبيرهاي نماز و قنوت‌هاي آن شک کند، چنانچه از محل آن تجاوز کرده، به شک خود اعتنا نکند؛ ولي چنانچه از محل آن تجاوز نکرده است، بر اقلّ بنا بگذارد و اگر بعد معلوم شود که گفته بوده، اشکال ندارد.
مسئله 1607. اگر قرائت يا تکبيرات يا قنوت‌ها را فراموش کند و به‌جا نياورد و در رکوع يادش بيايد، نمازش صحيح است.
مسئله 1608. اگر رکوع يا دو سجده يا تکبيرة‌الاحرام را فراموش کند، نمازش باطل مي‌شود.
مسئله 1609. اگر در نماز عيد، يک سجده يا تشهد را فراموش کند، به احتياط مستحب، پس از نماز آن را به قصد رجاء به‌جا آورد و اگر کاري کند که براي آن در نمازهاي يوميه سجدۀ سهو لازم است، به احتياط مستحب، بعد از نماز به قصد رجاء، دو سجدۀ سهو براي آن به‌جا آورد.
اجير گرفتن براي نماز
مسئله 1610. پس از مرگ انسان، مي‌توان براي نماز و عبادت‌هاي ديگر او که در دوران زندگي به‌جا نياورده، ديگري را اجير کنند؛ يعني به او مزد دهند که آن‌ها را به‌جا آورد و اگر کسي بدون مزد هم آن‌ها را انجام دهد، صحيح است.
مسئله 1611. انسان مي‌تواند براي برخي از کارهاي مستحبي - مانند زيارت قبر پيغمبر و امامان: - از طرف زندگان اجير شود؛ نيز مي‌تواند کار مستحبي را انجام دهد و ثواب آن را براي مردگان يا زندگان هديه کند.
مسئله 1612. کسي که براي نماز قضاي ميّت اجير شده، بايد يا مجتهد باشد يا مسائل نماز را از روي تقليد صحيح بداند و قرائت او نيز صحيح باشد.
مسئله 1613. اجير بايد هنگام نيّت، ميّت را معيّن کند و لازم نيست اسم او را بداند، پس اگر نيت کند از سوي کسي نماز مي‌خوانم که براي او اجير شده‌ام، کافي است.
مسئله 1614. اجير بايد خود را به جاي ميّت فرض کند و عبادت‌هاي او را به نيابت از او به‌جا آورد و اگر عملي را انجام دهد و ثواب آن را براي او هديه کند، کافي نيست.
مسئله 1615. بايد کسي را اجير کنند که اطمينان داشته باشند که نماز يا عبادت ديگر مورد اجاره را صحيح انجام مي‌دهد.
مسئله 1616. کسي که ديگري را براي نمازهاي ميت اجير کرده، اگر بفهمد که عمل را به‌جا نياورده، يا باطل انجام داده، بايد دوباره اجير بگيرد.
مسئله 1617. هرگاه شک کند که اجير عمل را انجام داده يا نه، اگرچه بگويد انجام داده‌ام، بايد دوباره اجير بگيرد؛ ولي چنانچه شک کند که عمل او صحيح بوده يا نه، اجير گرفتن لازم نيست.
مسئله 1618. کسي که عذري دارد - براي مثال، نشسته نماز مي‌خواند - نمي‌توان او را براي نمازهاي ميت اجير کرد، بلکه بنا بر احتياط واجب بايد کسي را هم که با تيمم يا جبيره نماز مي‌خواند، اجير نکنند.
مسئله 1619. مرد براي زن و خانم براي مرد مي‌تواند نايب شود و در بلند خواندن و آهسته خواندن نماز، بايد به تکليف خود عمل کند، بنابراين اگر مردي به نيابت از خانمي، نماز قضاي او را به‌جا آورد، بايد نمازهاي صبح و مغرب و عشاء را بلند بخواند؛ همچنين اگر خانمي به نيابت مردي، نماز قضاي او را انجام دهد، مي‌تواند حمد و سورۀ نماز مغرب و عشاء و صبح را آهسته بخواند، چون جهر و اِخفاتْ وظيفۀ نمازگزار است؛ نه حکم نماز.
مسئله 1620. لازم نيست قضاي نمازهاي ميت به ترتيب خوانده شود، اگرچه بدانند که ميت ترتيب نمازهاي خود را مي‌دانسته است.
مسئله 1621. اگر با اجير شرط کنند که عمل را به صورت مخصوصي انجام دهد، بايد همان گونه به‌جا آورد و چنانچه با او شرط نکنند، بايد در آن عمل، به تکليف خود رفتار کند و به احتياط مستحب از وظيفۀ خودش و ميت، به هر کدام که به احتياط نزديک‌تر است، عمل کند؛ براي مثال، اگر وظيفۀ ميت گفتن سه بار تسبيحات اربعه بوده و يک مرتبه گفتن براي او کافي است، سه بار بگويد.
مسئله 1622. اگر با اجير شرط نکنند که نماز را با چه مقدار از مستحبات آن به‌جا آورد، بايد مقداري از مستحبات نماز را که معمول است، به‌جا آورد.
مسئله 1623. اگر ميت ترتيب نمازهايي را که قضا شده مي‌دانسته و انسان بخواهد براي آن نمازها چند نفر اجير بگيرد لازم نيست براي هر کدام از آن‌ها وقتي را معيّن کند.
مسئله 1624. اگر کسي اجير شود که مثلاً در مدت يک سال نمازهاي ميت را به‌جا آورد و پيش از تمام شدن سال بميرد، بايد براي نمازهايي که مي‌دانند به‌جا نياورده، ديگري را اجير کنند، بلکه براي نمازهايي هم که احتمال مي‌دهند به‌جا نياورده، بايد بنا بر احتياط واجب اجير بگيرند.
مسئله 1625. کسي را که براي نمازهاي ميت اجير کرده‌اند، اگر پيش از تمام کردن نمازها بميرد و اجرت همۀ آن‌ها را گرفته باشد، چنانچه شرط کرده باشند که تمام نمازها را خودش اقامه کند، بايد اجرت مقداري از نماز را که نگزارده، از مال او به وليّ ميّت بپردازند؛ مثلاً اگر نصف آن‌ها را انجام نداده، بايد نصف پولي را که گرفته، از مال او به وليّ ميّت برگردانند و اگر شرط نکرده باشند، بايد ورثه‌اش از مال او اجير بگيرند؛ امّا اگر مال نداشته باشد، بر ورثۀ او چيزي واجب نيست.
مسئله 1626. اگر اجير پيش از تمام کردن نمازهاي ميت بميرد و خودش هم نماز قضا داشته باشد، بايد از مال او براي نمازهايي که اجير بوده، ديگري را اجير کنند و چنانچه چيزي اضافه آمد، درصورتي‌که وصيت کرده باشد و ورثه اجازه بدهند، براي تمام نمازهاي او اجير بگيرند و اگر اجازه ندهند، ثلث آن را به مصرف نماز خودش برسانند.