شروط مکان نمازگزار
مکان نمازگزار چند شرط دارد:
شرط اول
مسئله 911. بنا بر احتياط واجب، مکان نمازگزار بايد مباح باشد. کسي که در ملک غصبي نماز اقامه کند، به گونه‌اي که نماز تصرف در ملک غصبي محسوب شود، بنا بر احتياط واجب، نماز او باطل است؛ ولي نماز در زير سقف غصبي، در صورتي که تصرف در آن صدق نکند، اشکال ندارد. فرش يا تخت مباح روي مکان غصبي، مانع بطلان نماز نمي‌شود.
مسئله 912. نماز در مکاني که عين يا منفعت يا انتفاع آن، مال ديگري است، بنا بر احتياط واجب، باطل است. مکاني که ملک ديگري است، نماز در آن، بدون رضايت مالک صحيح نيست؛ همچنين مکاني که در اجاره ديگري است يا به عاريه در اختيار اوست، نماز خواندن در آن، بدون رضايت مستأجر يا مستعير (عاريه‌گيرنده) صحيح نيست. در اين جهت، فرقي بين زنده بودن صاحب حق يا مرده بودن آن نيست، بنابراين نماز خواندن در مالِ به‌جا مانده از ميّت، پيش از اداي دَيْن و جدا کردن ثلثِ وصيّت‌شدۀ او صحيح نيست.
مسئله 913. کسي که در مکاني که براي عموم آزاد است و همگان مي‌توانند در آن مکان بمانند و بهره‌هاي عبادي و مانند آن ببرند؛ نظير مسجد، صحن و رواق امامزاده‌ها، پارک‌هاي محلّي جا گرفته است، اگر ديگري بدون اِعراض وي جاي او را غصب کند و در آن نماز بگزارد، بنا بر احتياط واجب، نماز او باطل است.
مسئله 914. باطل بودن نماز در مکان غصبي، به حالت علم به غصب و عمد و بدون اضطرار، اختصاص دارد، بنابراين کسي که جاهل به غصبي بودن مکان يا غافل از آن بوده يا فراموش کرده يا هيچ چاره‌اي نداشت، نماز او باطل نيست، مگر آنکه خود غاصب از غصب خويش غفلت يا آن را فراموش کرده باشد و در صدد رفع غصب نباشد که نماز او باطل است.
مسئله 915. کسي که غصبي بودن مکان، نيز حرمت تصرّف در آن را مي‌داند، ولي نمي‌داند نماز در آن باطل است و در يادگيري آن، کوتاهي کرده باشد، نماز او در آن مکان احتياطاً باطل است.
مسئله 916. کسي که ناچار است روي وسيله نقليه، اعم از حيوان، اتومبيل، چرخ و مانند آن، نماز را اقامه کند، نيز نماز مستحبّي را در حال سوار بودن به‌جا آورد، بايد آن وسيله غصبي نباشد؛ وگرنه نماز او باطل است.
مسئله 917. مکاني که ملک چند شريکاست و سهم هيچ‌کدام جدا نشده، هيچ شريکي نمي‌تواند بدون رضايت ساير شرکا، در آن نماز اقامه کند.
مسئله 918. اگر با عين پول غصبي يا پولي که خمس يا زکات آن را نداده، مِلکي بخرد، تصرف او در آ‌ن مِلکْ حرام و نماز وي در آن باطل است، نيز اگر ملکي را به ذمّه بخرد و قصد او در حين خريدن آن باشد که پول آن را ندهد يا از مال غصبي بدهد يا از عين مالي که خمس يا زکات آن داده نشده بپردازد، در همه اين موارد، تصرف وي در آن مِلکْ حرام، و نماز او در آن صحيح نيست.
مسئله 919. معيار صحت و بطلان نماز در ملک ديگري، رضايت و عدم رضايت قلبي اوست، اگر رضايت قلبي دارد که در ملک او نماز اقامه شود، نماز صحيح است، هرچند به زبان اذن نداده باشد و اگر رضايت قلبي ندارد، نماز در آن صحيح نيست، هرچند به زبان اذن داده باشد.
مسئله 920. تصرف در ملکي که حقّ خدا يا خلق به آن تعلّق دارد، بدون اداي آن حق، حرام و نماز در آن باطل است؛ خواه مالک آن مِلک زنده باشد و يا مُرده، بنابراين کسي که خمس يا زکات مال خود را نداده و درگذشته، پيش از اداي حقوق يادشده نمي‌توان در مال او نماز خواند، مگر آنکه کسي اداي آن را به عهده بگيرد يا بدون مسامحه در صدد اَداي آن باشد. ساير حقوق و ديون مردمي نيز به همين صورت است. البته در صورت رضايت طلبکاران، تصرّف و اقامه نماز در آن، اشکال ندارد.
مسئله 921. اگر بعضي از وارثان ميّت، غايب يا کودک يا محجور (مانند ديوانه) باشد، تصرف در مالِ به جا مانده از ميّت، بدون اذن وليّ شرعي حرام و نماز در آن باطل است. تصرف‌هاي جزئي، مانند تجهيز ميّت، اشکال ندارد.
مسئله 922. اقامۀ نماز در مسافرخانه، هتل، حمام و مانند اين‌ها که براي مشتريان آماده است و برابر محاوره، اذن يا رضايت مالکان آن‌ها به‌دست مي‌آيد، صحيح است و در موارد ديگر، به‌جا آوردن نماز در ملک ديگري، بدون علم يا اطمينان به رضاي او، صحيح نيست. اگر مالک عين، منفعت يا انتفاع، اذن ماندن در آ‌ن ملک را داده، مي‌توان رضايت او نسبت به اقامه نماز را فهميد.
مسئله 923. اقامه نماز در زمين‌هاي بسيار وسيع مزرع يا مرتع که فعلاً زراعتي در آن نيست و هيچ ضرري از اين راه به مِلک يا مالک نمي‌رسد، صحيح است، هرچند مالک آن‌ها راضي نباشد؛ ولي به‌جا آوردن نماز در زمين‌هايي که مزرع يا مرتع خصوصي است و ديوار و مانند آن ندارد، بدون علم به رضايت مالک آن‌ها، صحيح و با منع آن‌ها باطل است.
شرط دوم
مسئله 924. مکان نماز بايد موجب حرکت محسوس نمازگزار نباشد، بنابراين اقامه نماز در هواپيماي سريع که حرکت آن محسوس نيست، با رعايت قبله، صحيح است. اقامه نماز در مکان متحرّک يا لرزان، مانند خرمن گندم و تلّ شن که اضطراب آن محسوس است، نيز در اتومبيل، کشتي، ترن و مانند آن که مانع آرامش بدن نمازگزارند، باطل است.
مسئله 925. اقامۀ نماز در حال ناچاري در مکان متحرّک يا لرزان، مانند تلّ شن، با رعايت آرامش در اجزاي نماز به قدر امکان و حفظ قبله، صحيح است.
مسئله 926. نماز در مکاني که بر اثر ازدحام جمعيّت يا وزش باد تند و مانند آن، اطميناني به حفظ آرامش بدن نيست، اگر به اميد آرام بودن بدن شروع شود و تا پايان مانعي پديد نيايد، صحيح است.
مسئله 927. نماز در مکاني که ماندن در آ‌ن حرام است؛ مانند زير سقف در حال ريزش، مسير در حال آمدن سيل، روي فرشي که نام خدا يا آيۀ قرآن بر آن نوشته شده، باطل نيست، هرچند معصيت است.
شرط سوم
مسئله 928. مکان نمازگزار بايد از لحاظ ارتفاع، طول و عرض به قدري باشد که بتوان تمام افعال نماز را در آن انجام داد، اگر مساحت مکان نمازگزار در يکي از جهات يادشده، به اندازه‌اي کم باشد که قيام يا رکوع يا سجود يا نشستن در آن ممکن نباشد، نماز باطل است و در صورت ناچاري، در حدّ امکان بايد قيام، رکوع و سجود انجام شود.
شرط چهارم
مسئله 929. اقامۀ نماز در مکان خاص که مستلزم معصيت باشد، حرام است؛ ولي نماز باطل نيست؛ مثلاً اگر اقامه نماز جلوتر از قبر پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله و امام معصوم عليه‌السلام به فاصله کم، موجب هتک حرمت آن ذوات قدسي شود، حرام است؛ ولي نماز باطل نيست و اقامه نماز در مکان محاذي و همسطح با قبر معصوم عليه‌السلام حرام نيست.
مسئله 930. اگر بين نمازگزار و قبر معصوم عليه‌السلام ديوار و مانند آن حاجبي باشد که مانع صدق هتک حرمت است، اقامۀ نماز حرام نيست؛ ولي ضريح يا پرده‌اي که روي قبر شريف قرار دارد، حاجب نخواهند بود.
شرط پنجم
مسئله 931. مکان نمازگزار نبايد به نجاستي آلوده باشد که موجب سرايت به لباس يا بدن وي مي‌شود، به گونه‌اي که با آن نجاست نمي‌توان نماز را اقامه کرد، پس اگر مکان نمازگزار نجس شده بود، ولي خشک است و به بدن يا لباس سرايت نمي‌کند؛ يا اگر سرايت کند، سبب بطلان نماز نمي‌شود، مانند نجاست آن به خون کمتر از درهم - غير از خون‌هايي که ذرّه‌اي از آن‌ها نماز را باطل مي‌کند ـ، يا آلوده شدن دستکش يا جوراب، اقامه نماز در آن مکان اشکال ندارد و به احتياط مستحب مکان نمازگزار پاک باشد.
مسئله 932. محل سجدۀ نماز بايد پاک باشد و نجس شدن آن، سبب بطلان نماز است، هرچند نجاست آن به پيشاني نمازگزار نرسد.
شرط ششم
مسئله 933. مکروه است که زن در نماز جلوتر از مرد نمازگزار يا محاذي او باشد. کراهت يادشده در غير مکّه است. هر گاه زن و مرد با هم نماز را شروع کردند و زن جلو يا محاذي مرد نمازگزار باشد مستحب است هر دو نماز خود را اعاده کنند و اگر يکي بعد از ديگري به گونه‌اي وارد نماز شده که زن مقدّم يا محاذي باشد، کسي که نماز او ديرتر شروع شده، احتياطاً نماز را اعاده نمايد.
مسئله 934. کراهت تقدّم يا محاذات مکان زن نمازگزار نسبت به مکان مرد نمازگزار، اختصاصي به نامحرم ندارد. در صورت وجود حاجب، مانند ديوار يا پرده يا فاصله، نه کراهت دارد و نه احتياط مستحب در اعاده نماز است. اين حکم براي نافله مانند فريضه است؛ ولي در حال غفلت يا فراموشي جاري نيست.
مسئله 935. لازم است مکان پيشاني نمازگزار در حال سجود با مکان ايستادن او بيش از چهار انگشت بسته اختلاف سطح نداشته باشد؛ اما براي ساير اعضاي سجده نسبت به يکديگر يا نسبت به مکان پيشاني، مادامي که از صورت سجده بيرون نباشد، حدّ خاصي معتبر نيست.
مسئله 936. بودن زن و مرد نامحرم در مکاني که هيچ‌کس نمي‌تواند وارد شود، در صورت احتمال گناه حرام است و احتياط مستحب است که در آن مکان نماز اقامه نشود.
مسئله 937. مکاني که مهيّاي کارهاي حرام - مانند قمار، شرب خمر، آهنگ‌هاي لهو و لعب، معـاملات ربوي محض و... - است و بودن در آن، ابتلا يا امضاي آن‌ها را در بردارد، حرام است؛ ولي نماز در آ‌ن مکان باطل نيست، هرچند احتياط مستحب، ترک نماز در آن است.
مسئله 938. اقامه نماز واجب در درون کعبه و بر بام آن، مکروه است و در حال ناچاري منعي ندارد.
مسئله 939. اقامه نماز مستحب در درون کعبه و بر بام آن منعي ندارد. اقامه نماز واجب يا مستحب بر بام کعبه بايد به گونه‌اي باشد که در تمام حالت نماز، مقداري از فضاي بام کعبه روبه‌روي نمازگزار باشد.
مکان هاي مستحب بودن نماز
مسئله 940. اقامه نماز در مسجد فضيلت دارد. درجات فضايل آن به تفاوت مسجدهاست. بهترين مسجد روي زمين، مسجد دور کعبه يعني مسجد حرام است، پس از آن، مسجد پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در مدينه و بعد از آن، مسجد کوفه و مسجد اقصي - که هر دو در يک حدّند - و پس از آن‌ها مسجد جامع هر شهر و بعد از آن، مسجد محل و سپس مسجد بازار. حرم انبيا و اوصياي معصوم: فضيلت و استحباب دارد و نسبت به برخي مساجد، مانند مسجد محل و مسجد بازار، افضل است.
مسئله 941. زن در صورتي که از هر نظر مصون از نگاه به نامحرم و محفوظ از نگاه نامحرم به او باشد، مي‌تواند براي ادراک فضيلت مسجد، نماز خود را در آنجا اقامه کند. البته براي فراگيري احکام در صورت انحصار راه بايد به مسجد برود.
مسئله 942. زياد رفتن به مسجد و اقامۀ نماز در مسجدي که نمازگزار ندارد، مستحب است و نماز همسايه مسجد در غير مسجد بدون عذر، مکروه است.
مسئله 943. مستحب است با کسي که اعتنايي به حضور در مسجد ندارد، پيوند مودّت برقرار نشود و با او هم‌غذا نشوند و مشورت نکنند و ازدواج ننمايند.
مکان هاي کراهت نماز
مسئله 944. اقامۀ نماز در چند جا مکروه است (ثواب آن کمتر است)؛ مانند حمّام، زمين نمکزار، جاده، خيابان و کوچه در صورت عدم مزاحمت؛ وگرنه حرام است، هرچند باطل نيست، آشپزخانه و هر جا که کورۀ آتش باشد، قبرستان، روي قبر، روبه‌روي قبر، بين دو قبر، اتاقي که در آن جُنُب باشد، جايي که در آن عکس باشد، هرچند روبه‌رو نباشد، روبه‌روي انسان، روبه‌روي دري که باز است، روبه‌روي آتش، روبه‌روي چاه و چاله‌اي که محلّ ادرار باشد، روبه‌روي عکس و مجسّمۀ چيزي که روح دارد، مگر آنکه با پرده پوشيده باشد و... .
مسئله 945. مستحب است نمازگزار، حريم نماز خود را از رفت و آمد ديگران حفظ کند، هرچند با عصا، تسبيح و مانند آن.
احکام مسجد
مسئله 946. نجس کردن مسجد - زمين، ديوار درون و سقف آن - حرام است؛ همچنين نجس کردنِ سمت بيرون ديوار و بيرون سقف؛ يعني بام آن، اگر جزء مسجد باشد، حرام است؛ وگرنه احتياط، ترک آن است. برطرف کردن نجاست مسجد، بر کسي که به آن آگاهي يافت، واجب است.
مسئله 947. کسي که از نجس شدن مسجد آگاه است و بر اثر سفر يا مانع ديگري نمي‌تواند آن را پاک کند، اگر ماندن نجاست، سبب اهانت به مسجد باشد، احتياط واجب است به کساني که مي‌توانند آن را پاک کنند، اطلاع دهد.
مسئله 948. اگر جايي از مسجد نجس شود و تطهير آن، بدون کندن يا تراشيدن لايه‌هاي بيروني ممکن نيست، بايد کنده يا تراشيده شود. هزينه پر کردن و تعمير مجدّد، به عهده کسي است که مسجد را نجس کرده است. اگر سنگ يا آهن و اجزاي مسجد نجس شد، پس از تطهير بايد به مسجد برگردد.
مسئله 949. اگر مسجدي با عامل طبيعي، مانند سيل، زلزله و رانش زمين، يا عامل انساني، نظير توسعۀ معبر و تعريض بسترِ حرکت عمومي، به گونه‌اي ويران شده که بازسازي آن آسان نباشد، نجس کردن ابزار ساختمان ويران‌شدۀ آن حرام نيست و احتياط واجب، پرهيز از نجس کردن مکان آن است، مگر آنکه بازسازي آن ممکن نباشد.
مسئله 950. حرم مطهر پيامبر و امام معصوم: ملحق به مسجد است و نجس کردن عمدي آن، حرام و تطهير آن، واجب است. در اين جهت، فرقي بين حرم معمور مانند عتبات عاليات و حرم مخروب مانند بقيع نيست.
مسئله 951. تطهير فرش نجس‌شدۀ مسجد لازم است و هزينۀ آن به عهده نجس‌کننده آن است، مگر آنکه بودجه براي تطهير تعيين شده باشد.
مسئله 952. بردن عين نجس به مسجد - مانند خون يا ادرار که در ظرف آزمايشگاه يا پارچه‌اي ريخته شده و مايه هتک حرمت باشد - حرام است؛ نيز بردن متنجّس و همراه داشتن آن، اگر اهانت به خانه خدا باشد، جايز نيست.
مسئله 953. انجام دادن مراسم ديني و نصب پارچه‌هاي مشکي و رنگي در مسجد به مناسبت مراسم متنوّع، اگر مانع اقامۀ نماز نباشد، جايز است.
مسئله 954. طلاکاري مسجد، مکروه است؛ نيز تصوير صورت‌هاي داراي روح، مانند انسان و حيوان، کراهت دارد.
مسئله 955. اگر مسجد خراب شود، به صورت ملک در نمي‌آيد که بتوان آن را مورد معامله قرار داد، مگر در زميني که «عَنْوةً» فتح شده و ملکيّت آن به تبع اثر عمراني اوست؛ مانند برخي از مناطق ايران.
مسئله 956. اموال مسجد را، خواه اجزاي ساختمان آن باشد - مانند در و پنجره - يا نباشد - مانند فرش - نمي‌توان در غير آن مسجد صرف کرد. در صورت خراب شدن مسجد مي‌توان آن‌ها را فروخت و صرف تعمير آن مسجد نمود و اگر تعمير آن مسجد ممکن نباشد، صرف مسجد ديگر شود.
مسئله 957. احداث مسجد و تعمير مسجدي که نزد يک به ويراني باشد مستحب است و اگر مسجدي بر اثر مرور زمان يا حوادث طبيعي به گونه‌اي ويران شود که تعمير آن ممکن نباشد، مي‌توان آن را خراب و نوسازي کرد، چنان‌که در صورت نياز نمازگزاران، مي‌توان مسجد کوچک را خراب کرده و به صورت مسجد بزرگ نوسازي نمود و به ثواب خاص مسجدسازي نايل آمد.
مسئله 958. تميز کردن مسجد و برآوردن نيازمندي‌هاي آن - مانند روشنايي، گرمايي و خنکي - مستحب است. کسي که مي‌خواهد به مسجد برود، مستحب است جامه نو و تميز در برکند و خود را خوشبو نمايد و زير کفش را بررسي کرده تا آلوده نباشد و هنگام ورود، پاي راست را و هنگام خروج، پاي چپ را مقدّم بدارد؛ نيز مستحب است زودتر از ديگران به مسجد رفت و ديرتر از همه بيرون آمد.
مسئله 959. تحيّت و احترام مسجد، مستحب است و حرمت نهادن به آن با اقامۀ نماز، اعم از واجب و مستحب، حاصل مي‌شود، اگر وقت نماز واجب يا نافله آن نيست، مستحب است دو رکعت نماز به قصد احترام به مسجد انجام شود.
کراهت برخي از کارها در مسجد
مسئله 960. برخي از کارها در مسجد مکروه است؛ مانند خوابيدن در غير حال ناچاري، کارهاي دنيايي که مزاحم نماز ديگران نباشد، شعرسرايي غير ناصحانه، ريختن آب دهان، بيني و خلط سينه که مستلزم اهانت به مسجد نباشد، طلب کردن گمشده‌اي، صدا را بلند نمودن.
مسئله 961. ارائه طرح و برنامه‌هاي علمي و عملي، جهت اصلاح امور امت اسلامي، حفظ استقلال اقتصادي و مانند آن، در مسجد بدون رجحان نخواهد بود؛ چنان‌که تعليم امور نظامي براي جهاد و دفاع ديني در غير وقت نماز، هيچ کراهتي ندارد.
مسئله 962. راه دادن بچه به مسجد که نه مزاحم عبادت ديگران است و نه موجب آلودگي مسجد، منعي ندارد و اگر سبب رغبت وي به نماز و يادگيري احکام آ‌ن شود، مستحب است.
اذان و اقامه
مسئله 963. مستحب است نمازگزار پيش از نمازهاي شبانه‌روزي (ادا يا قضا) اذان و اقامه بگويد و پيش از نماز عيد فطر و عيد قربان، سه مرتبه بگويد: «الصلاة» و پيش از نمازهاي واجب ديگر، مانند نماز ميّت، نماز آيات، به اميد ثواب سه بار بگويد: «الصلاة».
مسئله 964. مستحب است هنگام تولد نوزاد، پيش از افتادن بند ناف يا پس از آن، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه گفته شود.
مسئله 965. اذان، هجده جمله است: «الله اکبر» چهار مرتبه، «أشهد أن لا إله الّا الله»، «أشهد أنّ محمداً رسول الله»، «حيّ علي الصلاة»، «حيّ علي الفلاح»، «حيّ علي خير العمل»، «الله اکبر»، «لا إله الّا الله»، هر کدام دو مرتبه، و اقامه، هفده جمله است: دو مرتبه «الله اکبر»، از اول اذان و يک مرتبه «لا إله الّا الله» از آخر آن، کم مي‌شود و دو مرتبه «قد قامت الصلاة» بعد از «حيّ علي خير العمل» افزوده مي‌شود.
مسئله 966. «اشهد أنّ علياً وليّ الله» جزء اذان و اقامه نيست و مناسب است به عنوان تبرّک و تيمّن، بعد از «أشهد أنّ محمداً رسول الله» گفته شود.