موارد قطع سفر
چند چيز است که سفر را قطع مي‌کند و بايد نماز را تمام به‌جا آورد.
يکم. رسيدن به وطن
مسئله 1385. مسافري که در بين سفر از وطن خود عبور مي‌کند، وقتي به جايي برسد که ديوار وطن خود را ببيند و صداي اذان آن را بشنود، بايد نماز را تمام اقامه کند.
مسئله 1386. مسافري که در مسير سفر به وطنش رسيده، تا وقتي در آنجا هست، بايد نماز را تمام به‌جا آورد؛ ولي اگر بخواهد از آنجا هشت فرسخ برود يا چهار فرسخ برود و برگردد، وقتي به جايي برسد که ديوار وطن خود را نبيند و صداي اذان آن را نشنود، بايد شکسته نماز بگزارد.
احکام وطن
مسئله 1387. محلي را که انسان براي اقامت دائمي و زندگي خود اختيار کرده، وطن اوست؛ چه در آنجا به دنيا آمده و وطن پدر و مادرش باشد؛ يا خودش آنجا را براي زندگي اختيار کرده باشد.
مسئله 1388. وطن دو قسم دارد: 1. وطن اصلي که ماندن در آن نياز به قصد ندارد. 2. وطن قراردادي که محتاج به قصد ماندن دائمي است. در مورد ماندن دائمي موالات شرط نيست، بلکه اعراض مانع است، بنابراين اگر انسان پياپي در وطن خود نماند، نمازش تا زماني که از آنجا اعراض نکرده، تمام است. ماندن دائمي در ييلاق و قشلاق فرق مي‌کند، پس کسي که قصد دارد در منطقه ييلاقي به صورت دائمي بماند، اگر در تابستان هفته‌اي يک روز هم برود، آنجا را وطن خود قرار داده است.
مسئله 1389. اگر قصد دارد در محلي که وطن اصلي او نيست مدتي بماند و سپس به جاي ديگر رود، آنجا وطن او حساب نمي‌شود.
مسئله 1390. تا انسان قصد ماندن هميشگي در جايي که غير وطن اصلي خودش است، نداشته باشد، وطن او حساب نمي‌شود، مگر آنکه بدون قصد ماندن، به اندازه‌اي بماند که مردم بگويند اينجا وطن اوست.
مسئله 1391. کسي که در دو محل زندگي مي‌کند - براي مثال شش ماه در شهري و شش ماه در شهر ديگر مي‌ماند - هر دو وطن اوست.
مسئله 1392. در غير وطن اصلي و وطن غير اصلي که ذکر شد، اگر در جاهاي ديگر قصد اقامه نکند، نمازش شکسته است؛ چه ملکي در آنجا داشته باشد؛ يا نداشته باشد؛ خواه در آنجا شش ماه مانده باشد يا نه.
مسئله 1393. اگر به جايي برسد که وطن او بوده و از آنجا صرف نظر کرده، نبايد نماز را تمام به‌جا آورد، اگرچه وطن ديگري هم براي خود اختيار نکرده باشد.
دوم. قصد ماندن ده روز
مسئله 1394. مسافري که در محلي يا شهري قصد ماندن ده روز پشت سر هم را دارد، هرچند شهر بزرگ باشد، مثلاً به شعاع صد کيلومتر برسد، مي‌تواند در تمام آن شهر رفت و آمد کند و نمازش تمام است و اگر بخواهد کمتر از ده روز، با اختيار يا به اجبار در آنجا بماند، بايد شکسته نماز بگزارد.
مسئله 1395. مسافري که مي‌خواهد ده روز در محلي بماند، لازم نيست قصد ماندن شب اول يا شب يازدهم را داشته باشد و همين‌که قصد کند از اذان صبح روز اول تا غروب روز دهم - يعني ده روز و نه شب - بماند، بايد تمام نماز بگزارد و در ماه رمضان روزه بگيرد؛ همچنين اگر مثلاً قصدش اين باشد که از ظهر روز يکم تا ظهر روز يازدهم بماند، بايد نماز را تمام به‌جا آورد.
مسئله 1396. مسافري که مي‌خواهد ده روز در محلي بماند، در صورتي بايد نماز را تمام به‌جا آورد که بخواهد تمام ده روز را در يک‌جا بماند؛ چنانچه بخواهد در چند محل بماند، اگر فاصله آن‌ها به قدري است که يک محل صادق نيست - مثلاً ده روز در شهري و يکي از روستاهاي غير مجاور آن که از هم فاصله دارند بماند - بايد نماز را شکسته اقامه کند.
مسئله 1397. مسافري که مي‌خواهد ده روز در محلي بماند، اگر از آغاز قصد داشته باشد که در بين ده روز به اطراف آنجا برود، چنانچه جايي که مي‌خواهد برود از مزارع و باغات اطراف آن باشد، به مقداري که رفتن به آنجا منافي با صدق ماندن در محل و شهر نباشد، بايد در تمام ده روز، تمام نماز بگزارد؛ ولي چنانچه بخواهد گاهي تا کمتر از چهار فرسخ برود و بدون فاصله بسيار برگردد، در همۀ ده روز بايد نمازش را تمام به‌جا آورد.
مسئله 1398. مسافري که تصميم قطعي ندارد که ده روز در جايي بماند، بلکه ماندن ده روز در جايي را متوقف بر چيزي کند که تحقق آن معلوم نيست - براي مثال، قصدش اين است که اگر رفيقش بيايد، يا منزل خوبي پيدا کند، ده روز بماند - بايد شکسته نماز بگزارد.
مسئله 1399. کسي که تصميم دارد ده روز در محلي بماند، اگرچه احتمال بدهد که براي ماندن او مانعي برسد، در صورتي که احتمال او مورد اعتنا نباشد، بايد نماز را تمام اقامه کند.
مسئله 1400. اگر مسافري بداند که مثلاً ده روز يا بيشتر به پايان ماه مانده و قصد کند تا آخر ماه در جايي بماند، بايد نماز را تمام به‌جا آورد؛ ولي اگر نداند تا پايان ماه چقدر مانده و قصد کند تا آخر ماه بماند و پس از قصد بدون فاصله بسيار علم حاصل نشود، بايد شکسته نماز بگزارد، اگرچه از موقعي که قصد کرده تا پايان ماه ده روز يا بيشتر باشد.
مسئله 1401. اگر مسافر قصد کند ده روز در محلي بماند، چنانچه پيش از خواندن يک نماز چهار رکعتي ادايي از ماندن در آنجا منصرف شده، يا مردد شود که در آنجا بماند يا به جاي ديگر برود، بايد شکسته نماز بگزارد و اگر پس از اقامه يک نماز چهار رکعتي، از ماندن در آنجا منصرف شده يا مردد شود، تا وقتي در آنجا هست، بايد نماز را تمام اقامه کند.
مسئله 1402. مسافري که قصد کرده ده روز در محلي بماند، اگر روزه بگيرد و بعدازظهر از ماندن در آنجا منصرف شود، چنانچه يک نماز چهار رکعتي ادايي به‌جا آورده باشد، روزه‌اش صحيح است و تا وقتي در آنجا هست، بايد نمازهاي خود را تمام انجام دهد و اگر يک نماز چهار رکعتي نگزارده باشد، روزۀ آن روزش صحيح است و احتياط مستحب، قضاي آن است؛ اما بايد نمازهاي خود را شکسته به‌جا آورد و روزهاي بعد هم نمي‌تواند روزه بگيرد.
مسئله 1403. مسافري که قصد کرده ده روز در محلي بماند، اگر از ماندن منصرف يا مردّد شود و شک کند پيش از آنکه از قصد ماندن برگردد، يک نماز چهار رکعتي خوانده يا نه، بايد نمازهاي خود را شکسته به‌جا آورد.
مسئله 1404. اگر مسافري به نيت اينکه نماز را شکسته انجام دهد، مشغول نماز شود و در بين نماز تصميم بگيرد که ده روز يا بيشتر بماند، بايد نماز را چهار رکعتي تمام کند.
مسئله 1405. مسافري که قصد کرده ده روز در جايي بماند، اگر در ميان نخستين نماز چهار رکعتي ادايي از قصد خود برگردد، چنانچه وارد رکوع رکعت سوم نشده باشد، بايد نماز را دو رکعتي تمام کند و براي ايستادن بيجا دو سجده لازم است و ديگر نمازهاي خود را شکسته اقامه کند و اگر وارد رکوع رکعت سوم شده باشد، نمازش باطل است و تا وقتي در آنجا هست، بايد نماز را شکسته به‌جا آورد.
مسئله 1406. مسافري که قصد کرده ده روز در محلي بماند، اگر بيشتر از ده روز در آنجا بماند، تا وقتي مسافرت نکرده، بايد نمازش را تمام به‌جا آورد و لازم نيست دوباره قصد ماندن ده روز کند.
مسئله 1407. مسافري که قصد کرده ده روز در محلي بماند، بايد روزۀ واجب معيّن را - مانند روزه ماه رمضان - بگيرد و مي‌تواند روزۀ مستحبي هم بگيرد و نماز جمعه و نافلۀ ظهر و عصر و عشاء را هم به‌جا آورد.
مسئله 1408. مسافري که قصد کرده ده روز در جايي بماند، اگر پس از گزاردن يک نماز چهار رکعتي بخواهد به جايي که کمتر از چهار فرسخ است، برود و به محل اقامۀ خود برگردد، بايد نماز را تمام به‌جا آورد.
مسئله 1409. مسافري که قصد کرده ده روز در جايي بماند، اگر پس از خواندن يک نماز چهار رکعتي ادايي بخواهد به جاي ديگري که کمتر از هشت فرسخ است برود و ده روز در آنجا بماند، بايد در رفتن و در جايي که قصد ماندن ده روز کرده، نمازهاي خود را تمام اقامه کند؛ ولي اگر جايي که مي‌خواهد برود هشت فرسخ يا بيشتر باشد، بايد موقع رفتن، نمازهاي خود را شکسته به‌جا آورد و چنانچه در آنجا قصد ماندن ده روز کرده، نمازش را تمام اقامه کند.
مسئله 1410. مسافري که قصد کرده ده روز در محلي بماند، اگر پس از گزاردن يک نماز چهار رکعتي ادايي بخواهد به جايي که کمتر از چهار فرسخ است برود، چنانچه مردد باشد که به محل نخستش برگردد يا نه، يا به کلّي از برگشتن به آنجا غافل باشد، يا بخواهد برگردد، ولي مردد باشد که ده روز در آنجا بماند يا نه، يا آنکه از ده روز ماندن در آنجا و مسافرت از آنجا غافل باشد، بايد در رفتن و برگشتن و پس از آن، نمازهاي خود را تمام به‌جا آورد.
مسئله 1411. اگر به خيال اينکه رفقايش مي‌خواهند ده روز در محلي بمانند، قصد کند که ده روز در آنجا بماند و پس از گزاردن يک نماز چهار رکعتي ادايي بفهمد که آن‌ها قصد نکرده‌اند، اگرچه خودش هم از ماندن منصرف شود، تا مدتي که در آنجا هست، بايد نماز را تمام به‌جا آورد.
سوم. ماندن سي روزِ ترديدي
مسئله 1412. اگر مسافر پس از رسيدن به هشت فرسخ سي روز در محلي بماند و در تمام سي روز در رفتن و ماندن مردد باشد، در طول اين مدت نمازش شکسته است؛ ولي پس از گذشتن سي روز، اگرچه مقدار کمي در آنجا بماند، بايد نماز را تمام به‌جا آورد؛ ولي اگر پيش از رسيدن به هشت فرسخ در رفتن بقيۀ راه مردد شود، از وقتي که مردد مي‌شود، بايد نماز را تمام اقامه کند.
مسئله 1413. مسافري که مي‌خواهد نُه روز يا کمتر در محلي بماند، اگر پس از آنکه نُه روز يا کمتر در آنجا ماند، بخواهد دوباره نُه روز ديگر يا کمتر بماند، همچنين تا سي شبانه روز، در تمام اين مدت سي روز، نمازش شکسته است؛ ولي از روز سي و يکم بايد نماز را تمام اقامه کند.
مسئله 1414. مسافري که سي شبانه روز مردّد بوده، درصورتي بايد نماز را بعد از آن تمام به‌جا آورد که سي شبانه روز را در يک‌جا بماند، پس اگر مقداري از آن را در جايي و مقداري را در جاي ديگر بماند، پس از سي شبانه روز هم بايد شکسته نماز بگزارد.
احکام متفرقه سفر
مسئله 1415. مسافر مي‌تواند در همه مکه و مدينه و مسجد کوفه نمازش را تمام به‌جا آورد؛ ولي اگر بخواهد در جايي که اول جزء اين مسجد نبوده و بعد به آن اضافه شده نماز بگزارد، به احتياط مستحب، شکسته نماز بگزارد، اگرچه اقوا صحّت تمام است؛ نيز مسافر مي‌تواند در حرم امام حسين علیه‌السلام ـ آنچه حرم شمرده مي‌شود؛ نه رواق و صحن - نمازش را شکسته يا تمام به‌جا آورد و اين تخيير، استمراري است؛ يعني مي‌تواند در مدت کمتر از ده روزي که در اين مکان‌هاست، بعضي وقت‌ها شکسته و بعضي از اوقات تمام اقامه کند.
مسئله 1416. کسي که مي‌داند مسافر است و بايد شکسته نماز بگزارد، اگر در غير چهار مکاني که مي‌تواند نمازِ تمام اقامه کند به عمد تمام به‌جا آورد، نمازش باطل است؛ همچنين اگر فراموش کند که نماز مسافر شکسته است و تمام به‌جا آورد، بايد نماز را دوباره به صورت شکسته انجام دهد و اگر پس از وقت يادش بيايد، به احتياط واجب، قضا ‌دار‌د.
مسئله 1417. کسي که مي‌داند مسافر است و بايد نماز را شکسته انجام دهد، اگر فراموش کند و از روي عادت تمام اقامه کند، نمازش باطل است؛ نيز اگر سفر خود را فراموش کرده باشد و تمام به‌جا آورد، در صورتي که وقت داشته باشد، نمازش را دوباره به‌جا آورد، بلکه با گذشتن وقت هم، به احتياط واجب قضا کند.
مسئله 1418. مسافري که نمي‌داند بايد شکسته نماز بگزارد، اگر تمام به‌جا آورد، نمازش صحيح است و پس از فهميدن حکم مسئله، اعاده ندارد.
مسئله 1419. مسافري که مي‌داند بايد شکسته نماز بگزارد، اگر برخي از خصوصيات آن را نداند - مثلاً نداند که در سفر هشت فرسخي بايد شکسته انجام دهد - چنانچه تمام نماز بگزارد، درصورتي‌که وقت باقي است، بايد نماز را شکسته انجام دهد و اگر وقت گذشته، بايد شکسته قضا کند.
مسئله 1420. مسافري که مي‌داند بايد نماز را شکسته انجام دهد، اگر به گمان اينکه مسافت سفر او کمتر از هشت فرسخ است تمام به‌جا آورد، وقتي بفهمد که مسافت سفرش هشت فرسخ بوده، نمازي را که تمام انجام داده، بايد دوباره شکسته اقامه کند و اگر وقت هم گذشته، بايد شکسته قضا کند.
مسئله 1421. اگر فراموش کند که مسافر است و نماز را تمام به‌جا آورد، چنانچه در وقت يادش بيايد، بايد شکسته به‌جا آورد و اگر بعد از وقت يادش بيايد، قضاي آن نماز بر او واجب نيست.
مسئله 1422. کسي که بايد نماز را تمام به‌جا آورد ، اگر به عمد يا به اشتباه يا با فراموشي آن را شکسته به‌جا آورد، در هر صورت، نمازش باطل است.
مسئله 1423. اگر مسافر در بين نماز چهار رکعتي يادش بيايد که مسافر است، يا بفهمد که مسافت سفر او هشت فرسخ است، چنانچه به رکوع رکعت سوم نرفته باشد، بايد نماز را دو رکعتي تمام کند و اگر به رکوع رکعت سوم رفته، نمازش باطل است و در صورتي که به مقدار گزاردن يک رکعت هم وقت دارد، بايد نماز را شکسته به‌جا آورد.
مسئله 1424. اگر مسافري برخي از خصوصيات نماز مسافر را نداند - براي مثال، نداند که اگر چهار فرسخ برود و همان روز يا شب آن برگردد - بايد شکسته نماز بگزارد، چنانچه به نيّت چهار رکعتي مشغول نماز شود و پيش از رکوع رکعت سوم حکم شرعي را بفهمد، بايد نماز را دو رکعتي تمام کند و اگر در رکوع رکعت سوم بفهمد، نمازش باطل است و در صورتي که به مقدار يک رکعت از وقت هم مانده باشد، بايد نماز را شکسته به‌جا آورد.
مسئله 1425. مسافري که بايد نماز را تمام به‌جا آورد، اگر بر اثر ندانستن مسئله به نيت دو رکعتي مشغول نماز شود و در بين نماز حکم مسئله را بفهمد، بايد نماز را چهار رکعتي تمام کند و به احتياط مستحب، پس از تمام شدن نماز، دوباره آن را چهار رکعتي به‌جا آورد.
مسئله 1426. مسافري که نماز نگزارده، اگر پيش از تمام شدن وقت به وطنش برسد، يا به جايي برسد که مي‌خواهد ده روز در آنجا بماند، بايد نماز را تمام به‌جا آورد و کسي که مسافر نيست، اگر در اول وقت نماز نگزارد و مسافرت کند، در سفر بايد نماز را شکسته به‌جا آورد.
مسئله 1427. اگر از مسافري که بايد نماز را شکسته به‌جا آورد، نمازهاي چهار رکعتي - مانند نماز ظهر يا عصر يا عشاء - قضا شود، بايد آن را دو رکعتي قضا کند، اگرچه در غير سفر بخواهد قضاي آن را به‌جا آورد؛ نيز اگر از کسي که مسافر نيست، يکي از اين سه نماز قضا شود، بايد چهار رکعتي قضا کند، اگرچه در سفر بخواهد آن را قضا کند.
مسئله 1428. مستحب است مسافر پس از هر نمازي که شکسته مي‌گزارد، سي مرتبه بگويد: «سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ للهِ وَ لا اِللهَ اِلَّا اللهُ وَاللهُ اَکْبَر» و در تعقيب نماز ظهر و عصر و عشاء بيشتر سفارش شده است، بلکه بهتر است در تعقيب اين سه نماز شصت بار بگويد.
مسئله 1429. ملاک سفر شرعي، پيمودن هشت فرسخ با شروط ديگر است. آساني سفر و سرعت و مانند آن، سبب تغيير حکم نمي‌شود.
نماز قضا
مسئله 1430. کسي که نماز واجب خود را در وقت آن انجام نداده، بايد قضاي آن را به‌جا آورد، اگرچه در تمام وقت نماز خواب مانده؛ يا با بيماري يا مستي نماز نگزارده باشد؛ ولي نمازهاي يوميه‌اي را که زن در حال حيض يا نفاس به‌جا نياورده، قضا ندارد؛ همچنين نمازهاي فوت شده در حال بيهوشي غيراختياري قضا ندارد.
مسئله 1431. اگر پس از وقت نماز بفهمد نمازي را که اقامه کرده باطل بوده، بايد قضاي آن را به‌جا آورد.
مسئله 1432. کسي که نماز قضا دارد، بايد در گزاردن آن کوتاهي نکند؛ ولي واجب نيست فوري آن را به‌جا آورد. البته در صورتي که بي‌اعتنايي به احکام دين نباشد و اگر به دين بي‌اعتنايي کرد و نماز را با تأخير قضا کرد، گرچه معصيت کرده، نمازش صحيح است.
مسئله 1433. اگر کسي به اختيار خود با جراحي يا مصرف دارو سبب بيهوشي، يا حيض و نفاس در خود شود، به احتياط واجب، نمازهاي فوت‌شده در آن حال را قضا کند؛ به خصوص اگر اين کار در وقت نماز باشد.
مسئله 1434. نمازهايي که واجب است حمد و سوره آن‌ها بلند خوانده شود، هنگام قضا هم بايد بلند خوانده شود؛ همچنين نمازهايي که آهسته خواندن آن‌ها واجب است، هنگام قضا نيز واجب است آهسته خوانده شود و بلند يا آهسته خواندن قضاي نافله‌ها، تابع اداي آن‌هاست.
مسئله 1435. کسي که وضو، غسل و تيمّم برايش ممکن نيست، در داخل وقت، نماز بر او واجب نيست و به احتياط واجب بايد در وقتي که قادر بر تحصيل طهارت است، نماز را قضا کند؛ خصوصاً اگر خودش با اختيار سبب از بين رفتن تمکّن شده باشد، بلکه اگر اين عمل بعد از گذشتن وقت کافي براي انجام دادن نماز انجام گيرد، بايد نمازش را قضا کند.
مسئله 1436. کسي که نماز قضا دارد، مي‌تواند نماز مستحبي بگزارد.
مسئله 1437. اگر انسان احتمال دهد که نماز قضايي دارد يا نمازهايي را که خوانده صحيح نبوده، مستحب است به احتياط، قضاي آن را به‌جا آورد.
مسئله 1438. در قضاي نمازهاي يوميه لازم نيست به ترتيب گزارده شود؛ براي مثال، کسي که يک روز نماز عصر و روز بعد نماز ظهر را نگزارده، لازم نيست اول نماز عصر و سپس نماز ظهر را قضا کند، مگر در قضاي نمازهاي ظهر و عصر يا مغرب و عشاء از يک روز که ترتيب در قضاي آن‌ها لازم است.
مسئله 1439. اگر بخواهد قضاي چند نماز غير يوميه را - مانند نماز آيات - اقامه کند، يا براي مثال، بخواهد قضاي يک نماز يوميه و چند نماز غير يوميه را به‌جا آورد، لازم نيست آن‌ها را به ترتيب به‌جا آورد.
مسئله 1440. اگر کسي نداند نمازهايي که از او قضا شده کدام يک جلوتر بوده، لازم نيست با رعايت ترتيب آن‌ها را انجام دهد، بلکه مي‌تواند هر کدام را اول اقامه کند.
مسئله 1441. اگر کسي که نمازهايي از او قضا شده مي‌داند کدام يک جلوتر قضا شده، به احتياط مستحب، آن‌ها را به ترتيب قضا کند.
مسئله 1442. اگر براي ميتي مي‌خواهند نماز قضا به‌جا آورند و مي‌دانند آن ميت ترتيب قضا شدن را مي‌دانسته، لازم نيست به صورتي قضا را به‌جا آورند که ترتيب حاصل شود.
مسئله 1443. اگر مي‌دانند ميت ترتيب قضا شدن نمازهايش را مي‌دانسته و بخواهند براي به‌جا آوردن نماز قضاي او چند نفر را اجير کنند، لازم نيست براي آن‌ها وقت مرتب معيّن کنند که در عمل با هم شروع نکنند.
مسئله 1444. اگر بدانند که ميّت ترتيب قضا شدن نمازهايش را نمي‌دانسته يا ندانند که مي‌دانسته، لازم نيست به ترتيب براي او قضا کنند.
مسئله 1445. در مسئله پيشين اگر بخواهند چند نفر را براي به‌جا آوردن نماز ميت اجير کنند، لازم نيست وقت معيّن کنند، بلکه مي‌توانند همه باهم قضا را شروع کنند.
مسئله 1446. کسي که چند نماز مثلاً صبح يا ظهر از او قضا شده و شمارۀ آن‌ها را نمي‌داند - مثلاً نمي‌داند چهار نماز بوده يا پنج نماز - چنانچه مقدار کمتر را اقامه کند که به آن يقين دارد، کافي است؛ همچنين اگر شمارۀ آن‌ها را مي‌دانسته و فراموش کرده، اگر مقدار کمتر را که مورد يقين است به‌جا آورد، کفايت مي‌کند.
مسئله 1447. کسي که نماز قضا از همين روز يا روزهاي پيش بر عهده دارد، مي‌تواند پيش از خواندن نمازي که قضا شده، نماز ادايي را به‌جا آورد و لازم نيست نماز قضا را جلو بيندازد.
مسئله 1448. کسي که مي‌داند يک نماز چهار رکعتي نگزارده، اما نمي‌داند نماز ظهر يا عصر يا عشاء است، اگر يک نماز چهار رکعتي به نيت قضاي نمازي که بر عهده دارد، انجام دهد، کافي است.
مسئله 1449. اگر از روزهاي گذشته نمازهاي قضا دارد و يک نماز يا بيشتر هم از همان روز از او قضا شده، اگرچه لازم نيست نمازهاي قضا را پيش از نماز ادا به‌جا آورد، حتي اگرچه وقت داشته باشد و ترتيب بين نمازهاي قضا را هم بداند؛ ولي به احتياط استحبابي نمازهاي قضا، به ويژه نماز قضاي همان روز را پيش از نماز ادا به‌جا آورد.
مسئله 1450. تا انسان زنده است، اگرچه از خواندن نمازهاي قضاي خود ناتوان باشد، ديگري نمي‌تواند نمازهاي او را قضا کند.
مسئله 1451. نماز قضا را مي‌توان با جماعت گزارد؛ چه نماز امام جماعت ادا باشد يا قضا؛ و لازم نيست نماز هر دو يکي باشد، پس اگر مأموم نماز قضاي صبح را با نماز ظهر يا عصر امام به‌جا آورد، اشکال ندارد.
مسئله 1452. مستحب است بچۀ مميز - يعني کودکي که خوب و بد را مي‌فهمد - به نماز خواندن و عبادت‌هاي ديگر واداشته شود، بلکه مستحب است او را نسبت به قضاي نمازها تمرين دهند.