ثابت شدن اول ماه
مسئله 1838. ثبوت هِلال که به مشخص شدن اول ماه قمري گفته مي‌شود، هنگامي است که اولين قوس نازک ماه پس از پايان ماه قبلي و در شب‏ اول ماه بعدي رؤيت شود يا رؤيت‌پذير باشد و اين هم به عوامل و شرايط مختلف نجومي، جوّي و مباني فقهي بستگي دارد.
مسئله 1839. به لحاظ اينکه زمان حکم شرعي روزه‌داري و افطار آن، ماه و ثابت شدن آن است، اگر مکلّف واقعا هِلال ماه را ديده باشد، يا از راه‌هاي ديگري که در مسئلۀ بعدي گفته مي‌شود، براي او هِلال ماه ثابت شود، احکام مربوط به آن را انجام مي‌دهد؛ خواه براي ديگران ثابت بشود يا نه و اين مسئله، تقليدي نيست.
مسئله 1840. اول ماه از شش راه ثابت مي‌شود که چهار مورد آن اعتبار عقلي و دو راه ديگر اعتبار تعبّدي دارد:
1. خود شخص، هِلال ماه را ببيند.
2. از راه تواتر ثابت شود، به گونه‌اي که همگان بگويند ماه ديده شده و در محاورات عقلاً قطع‌آور باشد.
3. از راه شِياعِ قولي يا عملي ثابت شود، به گونه‌اي که مردم شهر بفهمند که فلان روز، اول ماه رمضان يا شوّال است براي مثال، وقتي در پايان ماه شعبان ببينند اغذيه‌فروشي‌ها و کافه‌ها تعطيل است و کسي لب به غذا نمي‌زند، معلوم مي‌شود که آن روز، آغاز ماه رمضان است. اين شياع، علم‌آور است و شياع علم‌آور، حجيت دارد.
4. سي شب - يا سي روز - از اوّل ماه قبلي بگذرد. با هر يک از اين چهار راه، يقين به اول ماه پيدا مي‌شود.
5. دو فرد عادل شهادت بدهند که ماه را به چشم ديده‌اند، در صورتي که وصف کردن هر کدام از هِلال، برخلاف وصف کردن ديگري نباشد؛ همچنين اطميناني برخلاف آن نباشد، بنابراين اگر در هواي صاف، افرادي همانند دو عادل براي ديدن ماه رفتند، ولي ماه را نديدند، ادعاي رؤيت دو عادل براي غيرخودشان حجّت نيست، چون اگر قابل رؤيت بود، بايد ديگران هم مي‌ديدند، پس اطمينان برخلاف در ميان است.
6. حاکم شرع حکم کند که اول ماه است. دو راه پنجم و ششم، يقين‌آور هم نباشند، به حکم شرع حجّت‌اند.
مسئله 1841. حکم حاکم در رؤيت هلال ماه، براي همگان، حتي خود او و مجتهدان ديگر حجّيت دارد و مخالفت با آن مطلقاً حرام است، مگر آنکه خلاف حکم حاکم ثابت شود؛ مانند اينکه منشأ حکم، اشتباه باشد. براي مثال، مي‌دانيم دو عادلي که نزد حاکم به ديدن ماه شهادت داده‌اند، فاسق بودند؛ يا شهادت دو عادل براساس محاسبه رياضي و حدس بوده نه حسّ (ديدن)؛ يا در تطبيق رؤيت، خطا شده است؛ يا حکم حاکم برخلاف مبناي خود اوست؛ مثلاً حاکم مبنايش در قبول شهادت، حضور دو عادل است و در اينجا با شهادت يک عادل حکم کرده است.
مسئله 1842. کسي که اول ماه رمضان براي او ثابت نشد و روزه را نگرفت، سپس دو عادل شهادت دادند که اول ماه بوده، بايد قضاي آن را به‌جا آورد.
مسئله 1843. با شهادت يک عادل، اگر قَسَم هم به آن ضميمه شود، هِلال ماه ثابت نمي‌شود؛ همچنين با شهادت دو کودک مميّز، رؤيت هلال ثابت نمي‌شود، چون عنوان رجل بر آن‌ها صادق نيست.
مسئله 1844. گمان به رؤيت هلال، هرچند قوي هم باشد، مطلقاً حجّت نيست؛ ولي براي اسير و زنداني که راه يقيني براي ثبوت هلال ندارد، حجّت است.
مسئله 1845. شفق يا حمرۀ مغربيه، همان سرخي طرف مغرب آسمان است که پس از غروب خورشيد ديده مي‌شود و به تدريج از بين مي‌رود. تَطَوُّق (پيدا بودن حلقه ماه) يا ماندن ماه در آسمان تا بعد از شفق، نشانه و امارۀ شرعي بر شب دوم بودن ماه نيست؛ همچنين ديدن هِلال در پيش از ظهرِ روز 30 ماه نمي‌تواند نشانۀ فطر بودن آن روز باشد.
مسئله 1846. معيار اول ماه قمري، آن است که فاصله و نسبت ماه و آفتاب، فاصله و نسبت ماه و زمين و مجموع اين دو نسبت به قدري باشد که ديدن ماه به صورت عادي امکان‌پذير باشد، بنابراين راه ثبوت اول ماه، امکان ديدن با چشم غيرمسلح است. دوربين و تلسکوپ مي‌توانند نور ماه را از برخي موانع جوّي عبور داده و ديدن هِلال را آسان کنند؛ همان‌گونه که عينک يا ذرّه‌بين در ديدن، به چشم ضعيف کمک مي‌کند، بنابراين مشاهدۀ هِلال از پشت دوربين يا تلسکوپ - که در آسان ديدن مؤثر‌اند نه در اصل ديدن - موجب ثبوت اول ماه است.
مسئله 1847. اگر منجّم با حساب دقيق رياضي، يقين يا اطمينان پيدا کرده که نسبت‌هاي سه‌گانه يادشده در مسئلۀ قبلي به گونه‌اي است که در صورت نبودن مانع - مانند غبار و ابر - ماه ديده مي‌شود، اول ماه براي او ثابت است.
مسئله 1848. با افزايش ارتفاع از سطح زمين، عوامل مزاحم جوّيِ رؤيتِ هِلال کاهش مي‌يابند، ازاين‌رو رفتن به ارتفاعات، رؤيت‌پذيري هِلال را آسان‌تر مي‌کند، بنابراين استفاده از ابزاري مانند هواپيما براي رؤيت هِلال - که همسطح با ارتفاعات حرکت مي‌کند - اشکالي ندارد.
مسئله 1849. تلگراف، تلفن، رسانه‌هاي گروهي صوتي و تصويري و روزنامه‌ها، اگر در انتقال رأي مجتهدان و حکم حاکم شرعْ طمأنينه و اطمينان‌خاطرآور باشند، حجّت هستند.
مسئله 1850. اگر هلال ماه در شهري اثبات شود، در شهرهاي ديگر که نزد يک آن، يا هم‌افق با آن باشند، ثابت مي‌شود و ثابت شدن اول ماه براي بلاد شرقي، موجب ثبوت آن براي بلاد غربي است؛ ولي اگر در بلاد غربي ثابت شود، تنها براي آن دسته از بلاد شرقي ثابت مي‌شود که بر اثر نزديکي افق، در مقداري از شب، با هم شريکباشند.
مسئله 1851. در سرزمين‌هاي قطبي - يعني در منطقه‌اي که چند ماه شب و چند ماه روز است - افراد براي اوقات روزه و نماز شبانه‌روز، شب قدر و ديگر اوقات خاص که احکام شرعي دارد، به يکي از بلاد متعارف رجوع مي‌کنند و زمان را با آن مکان هماهنگ و به عنوان شب و روز تقسيم و تنظيم مي‌کنند و احکام و عبادات را انجام مي‌دهند.
مسئله 1852. اگر دو مؤذّن قابل اطمينان باشند، اذان آنان اَماره شرعي بر وقت است.
مسئله 1853. ثبوت و معيار اول ماه قمري با رؤيت هلال ماه است، پس آغاز ماه، از هنگام رؤيت هلال است.