خمس مطلق درآمد
مسئله 2043. آنچه متعلق خمس است، مطلق درآمد است؛ نه خصوص درآمد کسب، بنابراين جايزه، هبه، صله، هديه و مانند آن‌ها متعلق خمس است، هرچند مقدار کم آن‌ها خمس ندارد.
عدم تکرار خمس
مسئله 2044. مالي که به هر عنواني خمس آن داده شد، دوباره خمس ندارد؛ براي مثال، اگر مالي به عنوان معدن يا غوص يا گنج و مانند آن، خمسش داده شد و همه يا مقداري از آن در پايان سال باقي بماند، خمس ندارد.
مسئله 2045. اگر کسي حرفه و شغل خود را معدن‌داري، غواصي، گنج‌يابي و دسترسي به غنائم جنگي قرار داد و درآمدي به دست آورد، در هر سال فقط يک بار بر او خمس واجب است و چنين نيست که يک بار به عنوان معدن، يا غوص، يا کنز يا غنائم جنگي خمس بپردازد و بار دوم به عنوان ارباح مکاسب، خمس بر او واجب باشد؛ اما زميني که کافر ذمي از مسلمان مي‌خرد، دليل مخصوص به خودش را دارد و به عنوان غنيمت نيست.
مسئله 2046. در مال حلال مخلوط به حرام مسلّماً دوبار تخميس است؛ يک بار به عنوان مال حلال مخلوط به حرام خمس دارد و سپس باقيمانده آن از هزينه سال، به عنوان ارباح مکاسب خمس دارد؛ همچنين اگر در معدن‌داري، يا غواصي، يا گنج‌يابي و غنائم جنگي، مال حرام در آن مخلوط شد، دوبار تخميس مي‌شود.
مسئله 2047. اگر کسي مال مخلوط به حرامي را با کسب به دست آورده و خمس آن را پرداخته است، در پايان سال خمسي، پس از کسر هزينه سال، اگر از آن مال چيزي مانده باشد، به عنوان ارباح مکاسب خمس دارد.
عدم لزوم پرداختن خمس از عين مال مورد تعلّق خمس
مسئله 2048. در مواردي که بايد خمس پرداخت شود، لازم نيست آن را از عين همان مال بپردازد، بلکه مي‌توان از مال ديگر پرداخت کرد، به شرط آنکه به ضرر مستحقانِ خمس نباشد.
موارد مصرف خمس
مسئله 2049. مال خُمسي، به شش سهم تقسيم مي‌شود: سه سهم (نصف خمس) آن، براي خدا و پيامبر و امام: است که به امام مي‌رسد، و در دوران غيبت بايد آن را به فقيه جامع شرايط فتوا پرداخت کنند و سه سهم ديگر براي سادات(ذوي القربي) است که بايد به ايتام، مساکين و ابن‌السبيل آنان پرداخت شود و اختيار اين سه سهم نيز، با فقيه جامع الشرايط است؛ يعني با اذن او مي‌توان به سادات فقير پرداخت کرد.
مسئله 2050. لازم نيست سهم سادات را به صورت مساوي ميان سادات يتيم، مسکين و در سفرمانده آنان تقسيم کرد، بلکه اختيار کيفيّت توزيع آن، با فقيه جامع الشرايط است.
مسئله 2051. در توزيع سهم سادات (خمس) ميان اَيتام، مساکين و ابن‌السبيل، لازم نيست به تمام افراد از آنان بپردازند، بلکه اگر به بعضي از افراد آن‌ها پرداخت شود کافي است، همچنين لازم نيست سهم سادات (خمس) را به هر سه گروه (ايتام، مساکين و ابن‌السبيل) بپردازند، بلکه اگر به يکي از آن سه گروه داده شود، کافي است.
شروط موارد مصرف
مسئله 2052. در پرداختن سهم سادات به يتيم، مسکين و ابن‌السبيل از سادات، شرط است که شيعه باشند، همچنين در يتيم و ابن‌السبيل، فقير بودن شرط است، اگرچه ابن‌السبيل در شهر خودش غنيّ و توانگر باشد. گفتني است، سفر «ابن‌السبيل» اعم از اين است که براي اطاعت از فرمان الهي باشد - مانند سفر زيارتي واجب يا مستحب - يا سفر تفريحي و سياحتي باشد. چنانچه سفرش معصيت باشد، بنا بر احتياط، خمس دادن به او جايز نيست.
مصداق سيادت
مسئله 2053. سيّدي که مستحقِ سهم سادات است، بايد از طرف پدر به هاشم انتساب داشته باشد و لازم نيست که از نسل حضرت پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله باشد؛ اما اگر کسي از طرف مادر انتساب به هاشم داشته باشد، کافي نيست.
مسئله 2054. اثبات سيادت افراد يا به وسيله شهادت دو مرد عادل است؛ يا به اين است که در شهر خود مشهور و معروف به سيادت باشد، بنابراين هر کس ادعا کند که سيّد است، کافي نيست.
حکم سادات واجب النفقه
مسئله 2055. مکلّف نمي‌تواند سهم ساداتِ مال خود را، به افراد واجب‌النفقه خود - مانند پدر، مادر، جدّ، جدّه، فرزند و نوه - بپردازد.
مسئله 2056. همسرِ فرزند و شوهر دختر، واجب‌النفقۀ افراد شمرده نمي‌شوند، بنابراين مي‌توان هزينه‌هاي اين‌ها را در صورتي که سيد فقير باشند، از خمس(سهم سادات) مال خود پرداخت کرد.
مسئله 2057. اگر براي واجب‌النفقۀ کسي نياز ضروري پيش آيد که جزء نفقه او شمرده نمي‌شود، مي‌تواند از خمس مالش براي آن مورد وي بپردازد، پس اگر براي پدر يا فرزند مسافرتي لازم شد؛ يا بدهکاري داشتند، چون پرداختن اين‌گونه هزينه‌ها بر شخص واجب نيست، مي‌تواند از خمس مالش براي اين موارد بپردازد.
مسئله 2058. اگر همسر سيده کسي - به عللي - از واجب‌النفقه بودن خارج شد، آن شخص مي‌تواند به اين همسر خمس (سهم سادات) بپردازد. چنانچه همسرش ناشزه شد، نمي‌تواند به او خمس بپردازد، چون آن زن مي‌تواند با تمکين، نفقه‌اش را بگيرد.
مسئله 2059. به سيد فقير بيش از مقدار هزينه سالانه نمي‌توان خمس (سهم سادات) داد؛ ولي مي‌توان از خمس براي سادات فقير، مسکن و لوازم زندگي خريد، هرچند قيمتش چند برابر هزينه يک سال او باشد.
جابه جايي خمس و هزينه آن
مسئله 2060. انتقال سهم سادات از شهري به شهر ديگر جايز است؛ چه در آن شهر مستحق خمس باشد يا نباشد. در صورتي که مستحق در شهري که خمس در آنجا واجب شده وجود داشته و خمس را به شهر ديگر منتقل نمايد، اگر تلف شد، ضامن است و بريء الذمّه نشده است. چنانچه در آن شهر مستحق نباشد؛ يا به اذن مجتهد جامع الشرايط به شهر ديگر انتقال داد، اگر هنگام انتقال - بدون کوتاهي - تلف شد، ضامن نيست.
مسئله 2061. اگر مالک در جاي ديگر مالي دارد، مي‌تواند همان مال را به مستحق بپردازد و اين فرض، داخل در انتقال خمس نيست، چنان‌که اگر طلبي در ذمّه کسي دارد که او در شهر ديگر به سر مي‌برد و بدهکار مستحقّ دريافت خمس است، مي‌تواند ذمّه را از بابت خمس تبرئه کند و اين عمل، مصداق انتقال خمس از جايي به جاي ديگر نيست.
مسئله 2062. در مواردي که انتقال خمس به شهر ديگر جايز است، چنانچه مالک بخواهد خمس را به شهر ديگر انتقال دهد، هزينۀ انتقال به عهدۀ خودش خواهد بود؛ ولي در مواردي که انتقال خمس به شهر ديگر واجب باشد - مانند اينکه در شهر خودش مستحق خمس نباشد؛ يا فقيه جامع الشرايط حکم به انتقال خمس به شهر ديگر کرده باشد - هزينه انتقال به عهدۀ مالک نيست و مي‌تواند از خمس کسر نمايد.
مسئله 2063. نسبت به سهم امام عليه‌السلام - که بايد به فقيه جامع الشرايط تحويل شود - اگر در آن شهر فقيه جامع الشرايط نباشد، انتقال آن به شهر ديگر واجب و لازم است و در اين صورت، اگر بدون کوتاهي تلف شد، مالک ضامن نيست؛ همچنين هزينه‌هاي انتقال به عهدۀ مالک نيست و مي‌تواند از سهم امام عليه‌السلام کسر کند. چنانچه در آن شهر فقيه جامع الشرايط حضور دارد، چون سهم امام عليه‌السلام را مي‌توان به هر فقيه جامع الشرايط تحويل داد، در اين صورت، هرچند نقل سهم امام به شهر ديگر جايز است؛ امّا اگر تلف شد، مالک ضامن است و هزينه انتقال به عهدۀ اوست.
پرداختن قيمت مال و بريء الذمّه شدن
مسئله 2064. خمس دهنده مي‌تواند همان کالايي که به آن خمس تعلق گرفته؛ يا قيمت آن را بپردازد و با پرداختن قيمت، بايد قيمت واقعي کالا را محاسبه کند و اگر کمتر از قيمت واقعي را بپردازد، به همان اندازه بريء‌الذمّه شده و بقيّه آن را بدهکار است.
مسئله 2065. براي بريءالذمّه شدن مکلف از خمس، دو راه وجود دارد:
يکم: عين مال يا قيمتش را به مستحق خمس بپردازد. دوم: به وکيل يا وليِّ مستحقِ خمس تحويل دهد. چنانچه مقدار خمس را از مالش جدا کند و کنار بگذارد، پيش از تحويل آن به مستحق يا وکيل و وليّ او، بريءالذمّه نخواهد شد.
مسئله 2066. اگر کسي از مستحقِ خمس طلبکار است، مي‌تواند با اذن فقيه جامع الشرايط طلب خودش را از خمسي که به ذمّه دارد، محاسبه کند و بريءالذمّه شود؛ همچنين اگر کسي از مستحق سهم امام عليه‌السلام طلبکار است، مي‌تواند طلب خود را با اذن فقيه جامع الشرايط، از سهم امام عليه‌السلام که بر عهده اوست، محاسبه نمايد.
مسئله 2067. سيّد مستحق خمس يا فقيه جامع الشرايط نمي‌توانند براي بريءالذمّه کردن بدهکار، خمس را دستگردان کنند و به مبلغ کمتري مصالحه نمايند، براي اينکه وجوب خمس براي کمک به امام عليه‌السلام و سادات نيازمند است و با دستگردان کردن، نياز سادات فقير برطرف نمي‌شود. چنانچه مصلحتي وجود داشته باشد، فقيه جامع الشرايط مي‌تواند با مبلغي دستگردان نمايد؛ همچنين است اگر دستگردان جهت مهلت دادن به کسي باشد که خمس بر ذمّه دارد که در صورت مصلحت، جايز است.
مصاديق انفال
مسئله 2068. انفال، متعلق به امام عليه‌السلام و وليّ مسلمين است و موارد هشت‌گانه ذيل از مصاديق آن شمرده مي‌شود:
1. زمين‌هاي موات و غير مواتي که بدون اذن امام معصوم علیه ا‌لسلام از کافر به دست آمده باشد.
2. غنائم منقول که بدون اذن امام معصوم علیه ا‌لسلام به دست آمده باشد.
3. سرزمين‌هاي خراب شده که مالکان آن‌ها اعراض کرده باشند؛ يا هلاک شده باشند.
4. کرانه‌ها و سواحل دريا که آباد نشده و بي‌صاحب است.
5. قلّه کوه‌ها و نيزارها و رودخانه‌ها و مانند آن.
6. صَفْوَ المال و کالاهايي که مخصوص حاکمان و پادشاهان باشد.
7. معادن مطلقاً جزء انفال است. معدن در هر زميني - شخصي يا عمومي يا انفال - باشد بايد به اذن وليّ مسلمين استخراج شود و جزء انفال است.
8. ميراث «مَن لا وارث له»؛ يعني اموال مرده‌اي که هيچ وارثي نداشته باشد.
مسئله 2069. اگرچه امامان:، انفال را براي شيعيان حلال کرده‌اند؛ ولي تصرف در آن بايد به اذن وليّ مسلمين باشد. وليّ مسلمين گاهي مجاني اذن مي‌دهد و گاهي براي رعايت حال محرومان جامعه، با دريافت عوض، اجازه مي‌دهد.