اشاره
«غَصْب» آن است كه انسان از روى ظلم بر مال يا حقّ كسى مسلّط شود. غصب از گناهان بزرگ است و غاصب در قيامت به عذاب سخت گرفتار مى شود. از حضرت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم روايت شده است كه: «هر كس يك وجب زمين از ديگرى را غصب كند، در قيامت آن زمين را از هفت طبقۀ آن مثل طوق به گردن او مى اندازند.»
«مسألۀ 3147» اگر انسان نگذارد مردم از مسجد و مدرسه و پل و جاهاى ديگرى كه براى عموم ساخته شده استفاده كنند، حقّ آنان را غصب نموده و همچنين است بنابر احتياط، اگر در مسجد جايى را كه قبلاً ديگرى به آن پيشى گرفته است تصرّف كند.
«مسألۀ 3148» چيزى كه انسان پيش طلبكار گرو مى گذارد، بايد پيش او بماند تا اگر طلب او را ندهد طلب خود را از آن به دست آورد، پس اگر پيش از آن كه طلب او را بدهد آن چيز را از او بگيرد، حقّ او را غصب كرده است.
«مسألۀ 3149» مالى كه نزد كسى گرو گذاشته اند، اگر ديگرى آن را غصب كند، صاحب مال وطلبكار مى توانند چيزى را كه غصب كرده از او مطالبه نمايند و چنانچه آن چيز را از او بگيرند، باز هم در گرو است و اگر آن چيز از بين برود و عوض آن را بگيرند، آن عوض هم مثل خود آن چيز گرو مى باشد.
«مسألۀ 3150» اگر انسان چيزى را غصب كند، بايد آن را به صاحبش برگرداند و اگر آن چيز از بين برود، بايد عوض آن را به او بدهد.
«مسألۀ 3151» اگر از چيزى كه غصب كرده منفعتى به دست آيد، مثلاً از
گوسفندى كه غصب كرده برّه اى پيدا شود، متعلّق به صاحب مال است و نيز كسى كه مثلاً خانه اى را غصب كرده، اگرچه در آن ننشيند، بايد اجارۀ آن را بدهد.
«مسألۀ 3152» اگر كسى چيزى را غصب كند و آن چيز در دست او رشد و نموّ پيدا كند، همۀ آن متعلّق به صاحب مال است؛ مثلاً اگر نهالى را غصب كند و در زمين خود بكارد، درخت هرچه رشد و نموّ پيدا كند متعلّق به صاحب نهال است و غاصب اجرت زمين را طلبكار نيست؛ همچنين اگر پيوندى را غصب كند و به درخت خود پيوند بزند، بنابر اقوى نموّ و ميوۀ آن براى صاحب پيوند است.
«مسألۀ 3153» اگر از بچّه يا ديوانه چيزى را غصب كند، بايد آن را به ولىّ او بدهد و اگر از بين رفته باشد، بايد عوض آن را بدهد.
«مسألۀ 3154» هرگاه دو نفر با هم چيزى را غصب كنند، اگرچه هر يك به تنهايى مى توانسته اند آن را غصب نمايند، هر كدام آنان به نسبت استيلايى كه پيدا كرده ضامن آن است.
«مسألۀ 3155» اگر چيزى را كه غصب كرده با چيز ديگرى مخلوط كند، مثلاً گندمى را كه غصب كرده با جو مخلوط نمايد، چنانچه جدا كردن آنها ممكن باشد، اگرچه زحمت داشته باشد، بايد جدا كند و به صاحب آن برگرداند.
«مسألۀ 3156» اگر ظرف طلا و نقره يا چيز ديگرى را كه صاحب آن - از روى تقليد يا اجتهاد - نگاه داشتن آن را جايز مى داند غصب كند و خراب نمايد، بايد آن را با مزد ساختنش به صاحب آن بدهد و در صورتى كه مزد ساختن كمتر از تفاوت ساخته و نساخته باشد، تفاوت قيمت را هم بايد بدهد و چنانچه براى اين كه مزد ندهد بگويد:
«آن را مثل اوّل آن مى سازم»، مالك مجبور نيست قبول نمايد و نيز مالك نمى تواند او را مجبور كند كه آن را مثل اوّل بسازد.
«مسألۀ 3157» اگر چيزى را كه غصب كرده به نحوى تغيير دهد كه از اوّلش بهتر شود - مثلاً با طلايى كه غصب كرده گوشواره بسازد - چنانچه صاحب مال بگويد: «مال را به همين صورت بده»، بايد به او بدهد و نمى تواند براى زحمتى كه كشيده مزد بگيرد،
بلكه بدون اجازۀ مالك حق ندارد آن را به صورت اوّل درآورد و اگر بدون اجازۀ او آن چيز را مثل اوّلش كند، بايد مزد ساختن آن را هم به صاحبش بدهد و در صورتى كه مزد ساختن كمتر از تفاوت ساخته و نساخته باشد، تفاوت قيمت را هم بايد بدهد.
«مسألۀ 3158» اگر چيزى را كه غصب كرده به گونه اى تغيير دهد كه از اوّلش بهتر شود و صاحب مال بگويد: «بايد آن را به صورت اوّل درآورى»، واجب است آن را به صورت اوّل درآورد و چنانچه قيمت آن به واسطۀ تغيير دادن از اوّلش كمتر شود، بايد تفاوت آن را نيز به صاحبش بدهد؛ پس اگر با طلايى كه غصب كرده گوشواره بسازد و صاحب آن بگويد: «بايد به صورت اوّلش درآورى»، در صورتى كه بعد از ذوب كردن قيمت آن از كمتر طلايى شود كه با آن گوشواره نساخته بوده، بايد تفاوت آن را بدهد.
«مسألۀ 3159» اگر زمينى را غصب كند و در آن ساختمان بسازد، چنانچه مالك به فروش يا مبادلۀ آن راضى نشود و عين زمين خود را مطالبه نمايد، غاصب بايد ساختمان را خراب كند و زمين را به حالت اوّل برگرداند و تحويل صاحبش بدهد.
«مسألۀ 3160» اگر در زمينى كه غصب كرده زراعت كند يا درخت بنشاند، زراعت و درخت و ميوۀ آن مال خود اوست و چنانچه صاحب زمين راضى نباشد كه زراعت و درخت در زمين بماند، كسى كه غصب كرده بايد فوراً زراعت يا درخت خود را اگرچه ضرر نمايد از زمين بكند و نيز بايد اجارۀ زمين را در مدّتى كه زراعت و درخت در آن بوده به صاحب زمين بدهد و خرابى هايى را كه در زمين پيدا شده درست كند، مثلاً جاى درخت ها را پر نمايد و اگر به واسطۀ اينها قيمت زمين از اوّلش كمتر شود، بايد تفاوت آن را هم بدهد و نمى تواند صاحب زمين را مجبور كند كه زمين را به او بفروشد يا اجاره دهد و نيز صاحب زمين نمى تواند او را مجبور كند كه درخت يا زراعت را به او بفروشد.
«مسألۀ 3161» اگر صاحب زمين راضى شود كه زراعت و درخت در زمين او بماند، كسى كه آن را غصب كرده، لازم نيست درخت و زراعت را بكند، ولى بايد اجارۀ آن زمين را از وقتى كه غصب كرده تا وقتى كه صاحب زمين راضى شده، بدهد.
«مسألۀ 3162» درخت ميوه اى كه شاخۀ آن از ديوار باغ بيرون آمده، اگر صاحبش
از خوردن ميوۀ آن منع نكند و انسان نيز نداند كه صاحب آن راضى نيست، مى تواند از ميوۀ آن بخورد، مشروط بر آن كه اتفاقاً از آنجا عبور كند و به قصد خوردن ميوه به آنجا نرفته باشد، ولى نمى تواند چيزى از ميوۀ آن را با خود ببرد و نيز نبايد كارى كند كه به درخت آسيب برسد.
«مسألۀ 3163» اگر چيزى كه غصب كرده از بين برود، در صورتى كه مثل گاو و گوسفند باشد كه قيمت اجزاى آن با هم فرق دارد، مثلاً گوشت آن يك قيمت و پوست آن قيمت ديگرى دارد، بنابر احتياط واجب بايد بالاترين قيمت را از روز غصب تا روز تلف بدهد.
«مسألۀ 3164» اگر چيزى كه غصب كرده و از بين رفته، مانند گندم و جو باشد كه قيمت اجزاى آن با هم فرق ندارد، بايد مثل همان چيزى را كه غصب كرده بدهد و خصوصيات چيزى كه مى دهد بايد مثل خصوصيّات چيزى باشد كه آن را غصب كرده و از بين رفته است؛ ولى اگر قيمت بازار كمتر شده باشد، بنابر احتياط بايد به نسبت تفاوت قيمت مصالحه نمايند.
«مسألۀ 3165» اگر چيزى را كه مثل گوسفند قيمت اجزاى آن با هم فرق دارد غصب نمايد و از بين برود، چنانچه قيمت بازار آن فرق نكرده باشد ولى در مدّتى كه در پيش او بوده مثلاً چاق شده باشد، بايد قيمت گوسفند چاق را بدهد.
«مسألۀ 3166» اگر چيزى را كه غصب كرده ديگرى از او غصب نمايد و از بين برود، صاحب مال مى تواند عوض آن را از هر كدام آنان كه بخواهد بگيرد و اگر از اوّلى بگيرد، او مى تواند از دومى مطالبه كند، ولى اگر دومى به اوّلى برگردانده و پيش او تلف شده باشد، نمى تواند از او مطالبه كند.
«مسألۀ 3167» اگر يكى از شرطهاى معامله در چيزى كه مى فروشند نباشد، مثلاً چيزى را كه بايد با وزن خريد و فروش كنند بدون وزن معامله نمايند، معامله باطل است و چنانچه فروشنده و خريدار با قطع نظر از معامله، راضى باشند كه در مال يكديگر تصرّف كنند، اشكال ندارد و گرنه چيزى كه از يكديگر گرفته اند مثل مال غصبى
است و بايد آن را به هم برگردانند و در صورتى كه مال هر يك در دست ديگرى تلف شود - چه بداند معامله باطل است و چه نداند - بايد عوض آن را بدهد.
«مسألۀ 3168» هرگاه مالى را از فروشنده بگيرد كه آن را ببيند يا مدّتى نزد خود نگهدارد تا اگر پسنديد بخرد، در صورتى كه آن مال تلف شود، لزوم پرداخت عوض محلّ اشكال است.
«مسألۀ 3169» كسى كه مال يا حقّ او غصب شده است، مى تواند با مراجعه به حكومت صالح - و در حال ضرورت به حكومت جائر - يا توسل به زور، ضمن حفظ مقرّرات شرع، مال يا حقّ خود را به دست آورد؛ ولى اگر در اين راه متحمّل مخارجى شود، نمى تواند آن را از غاصب بگيرد مگر اين كه صرف اين مخارج طبق معمول جهت پس گرفتن مال لازم باشد، مانند هزينه اى كه براى دادرسى هزينه كرده است، در صورتى كه آن را ضمن دادخواست مطالبه نموده باشد.
«مسألۀ 3170» اگر امين، مانند كسى كه مالى به عاريه يا وديعه در دست اوست، منكر مالى گردد كه در اختيار اوست، از زمان انكار در حكم غاصب است. همچنين سلطۀ بدون مجوّز بر مال ديگرى در حكم غصب است.