احكام معاشرت و روابط اجتماعى و بين المللى
معاشرت و روابط بين مسلمانان بايد بر اساس برادرى و رعايت حقوق و حيثيّت و نواميس يكديگر تنظيم گردد؛ پس امورى از قبيل عدالت، احسان، صداقت، احترام، حسن ظن، فداكارى، اداى امانت، حفظ اسرار يكديگر، اصلاح ذات البين، مشورت با يكديگر و تعاون در اعمال خير، در معاشرت با يكديگر بايد رعايت شوند، بخصوص اگر طرف معاشرت، پدر و مادر و بستگان، بزرگان دين و دانش، معلّمان و استادان، زنان و خردسالان و افراد محروم و مستضعف و سالخورده و يا مصيبت ديدگان باشند.
«مسألۀ 2787» بر مسلمانان لازم است روابط اجتماعى خود را از امورى همچون غيبت، تهمت، حسد، تكبّر، تجسّس، دروغ، تملّق، خدعه و مكر، رشوه، سوء ظن، فتنه انگيزى، خيانت، نفاق، استهزا، تضييع حقوق يكديگر و ظلم و از هرگونه معصيت پاك گردانند.
«مسألۀ 2788» آزار رساندن به مؤمن، به هر شكل كه باشد و نيز توهين و تضعيف و هتك حُرمت او حرام است و در بعضى از روايات حرمت «مؤمن» از حرمت «كعبه» بالاتر شمرده شده و اذيّت و آزار او در رديف محاربه با خداوند قرار گرفته است ؛ بنابر اين بر همگان لازم است كه حرمت يكديگر را نگاه داشته از توهين و هتك و تمسخر و ستم به ديگران شديداً بپرهيزند.
«مسألۀ 2789» يكى از گناهان كبيره كه وعدۀ عذاب بر آن داده شده، «غيبت» است و معناى «غيبت» آن است كه شخص، عيب برادر يا خواهر مؤمن خود را در غياب
او بيان كند، بلكه چنانچه هر مطلبى را دربارۀ او نقل كند كه اگر در حضور او بيان مى كرد ناراحت مى شد، غيبت محسوب مى شود.
«مسألۀ 2790» اگر انسان از مسلمانى غيبت كرده باشد، بنابر احتياط واجب چنانچه ممكن باشد و مفسده اى پيدا نشود، بايد به هر وسيلۀ ممكن از او حلاليت بخواهد و اگر ممكن نباشد يا گفتن به او موجب مفسده شود، براى او از خداوند طلب آمرزش نمايد و در صورتى كه غيبت يا تهمتى نسبت به او انجام داده باشد كه سبب شكست و وهن او شده باشد، بايد آن را جبران و برطرف نمايد.
«مسألۀ 2791» در برخى موارد غيبت حرام نيست. در اين رابطه فقها موارد زير را از حرمت غيبت استثنا نموده اند:
اوّل: غيبت از شخصى كه متظاهر به فِسْق باشد نسبت به همان فسقى كه به آن تظاهر مى كند.
دوم: غيبت كردن مظلومى كه در مقام استمداد و تظلّم است نسبت به كسى كه به او ظلم كرده و در خصوص ظلمى كه به او شده است.
سوم: موردى كه انسان براى دفع ظلم از خود، در صدد به دست آوردن راهى مشروع باشد.
چهارم: آگاه نمودن مشورت كننده نسبت به عيوب شخص مورد مشورت.
پنجم: جايى كه انسان در صدد بازداشتن شخص مورد غيبت از گناه يا دفع ضرر از او و يا از بين بردن ريشۀ فساد باشد.
ششم: بيان نقاط ضعف شهود نزد حاكم شرع.
هفتم: جايى كه عيبِ شخص، صفت معروف و مشهور او شده باشد و بدون قصد عيب جويى به قصد معرفى آن را بيان كند.
هشتم: موردى كه انسان در صدد ابطال و ردّ مطلب باطلى باشد و بدون ذكر نام صاحب آن مطلب، ردّ آن عملى نباشد.
نهم: جايى كه عيب شخص بين ناقل و شنونده معلوم و روشن باشد، مگر اين كه
معلوم بودن عيب به خاطر غيبت قبلى باشد ولى احتياط آن است در موردى كه شخص متجاهر به فسق نباشد، از وى غيبت نكنند.
دهم: موردى كه در صدد ردّ كسى باشد كه نسبت دروغى را به او يا شخص مؤمن ديگرى وارد آورده است.
لازم است در تشخيص مصاديق مواردى كه بيان شد، دقّت و احتياط لازم به عمل آيد و به حدّاقل و ضرورت اكتفا شود.
«مسألۀ 2792» هرگاه در جلسه اى نسبت به شخص مؤمنى غيبت شود و يكى از استثناهايى كه در مسألۀ قبل بيان شد وجود نداشته باشد، علاوه بر اين كه گوش دادن به آن حرام است، بر هر فردى كه قدرت دارد واجب است آن غيبت را ردّ كند و از آن مؤمن دفاع نمايد. در روايات اسلامى آمده است: «هر كس قدرت دفاع از برادر مؤمن خود را كه مورد غيبت و ستم قرار گرفته داشته باشد و دفاع نكند و در اثر سكوت او آن مؤمن ذليل شود، خداوند او را در دنيا و آخرت ذليل خواهد كرد».
«مسألۀ 2793» اگر مسلمانى در معرض خطر جانى قرار بگيرد، خواه در اثر گرسنگى يا تشنگى باشد يا به جهت غرق شدن، تصادف، برق گرفتگى و نظاير آن، بر هر مسلمانى كه اطّلاع پيدا مى كند واجب است به هر شكل ممكن و در حدّ توان او را نجات دهد.
«مسألۀ 2794» مستحب است مسلمان هنگام برخورد با مسلمان ديگر سلام كند و نسبت به سلام كردنِ «سواره به پياده» و «ايستاده به نشسته» و «كوچكتر به بزرگ تر» زياد سفارش شده است.
«مسألۀ 2795» در غير نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگويند، مثلاً اگر كسى بگويد: «سَلامٌ عَلَيْكُمْ» جواب بدهد: «سَلامٌ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللّه» اما در حال نماز، بنابر احتياط واجب بايد به همان مقدار اكتفا نمايد.
«مسألۀ 2796» اگر دو نفر همزمان به يكديگر سلام كنند، بر هر يك واجب است3.
جواب سلام ديگرى را بدهد.
«مسألۀ 2797» اگر مرد و زن نامحرمى در محلّ خلوتى باشند كه كسى در آنجا نبوده و ديگرى هم نتواند وارد شود، چنانچه بترسند كه به حرام بيفتند، بايد از آنجا بيرون روند، بلكه احتياط واجب آن است كه مطلقا از خلوت كردن بپرهيزند، هر چند خوف ارتكاب حرام نباشد يا ديگرى هم بتواند وارد شود.
«مسألۀ 2798» بودن مرد و زن نامحرم در يك اتومبيل اشكال ندارد، مگر اين كه مظنّۀ فساد و گناه وجود داشته باشد.
«مسألۀ 2799» اختلاط زن و مرد در مراكز و مجامع عمومى به شكلى كه در معرض فساد و گناه قرار بگيرند، جايز نيست.
«مسألۀ 2800» مسافرت به كشورهاى غير اسلامى و اقامت در آنجا جهت تحصيل علوم روز يا تجارت و كسب و كار جايز است، به شرط آن كه اطمينان داشته باشد در عقيده و عمل او انحرافى صورت نمى گيرد؛ بنابر اين كسى كه در آن مكان ها اقامت گزيده اگر نسبت به خود يا زن و فرزندانش خوف انحراف داشته باشد، بر او لازم است كه به سرزمينى كه از خطر انحراف در امان است هجرت نمايد.
«مسألۀ 2801» كسى كه در كشور غير اسلامى اقامت دارد، جايز است با كفّار بر اساس مَنِش انسانى معاشرت داشته باشد و مى تواند براى كفّار به شكل اجاره، وكالت و امثال آن كار كند، به شرط آن كه عمل او مستلزم انجام حرام يا موجب ضررى يا ذلّتى براى خود او يا ساير مسلمانان و يا كشورهاى اسلامى نباشد.
«مسألۀ 2802» كسى كه در كشور غير اسلامى اقامت دارد، واجب است در حدّ قدرت و توان، با مراعات شرايط و مراتب امر به معروف و نهى از منكر، از اسلام دفاع نمايد. همچنين واجب است با مراعات شرايط زير كفّار را به اسلام دعوت نمايد:
اوّل: حكومت اسلامى به خاطر مصالح مهم ترى، دعوت و تبليغ به اسلام را در بلاد كفر موقتاً ممنوع نكرده باشد.
دوم: صلاحيّت و اهليّت و نيز قدرت بر تبليغ اسلام در مناطق كفر را داشته باشد.
سوم: مفسدۀ مهمّى پيش نيايد.
و چنانچه تبليغ اسلام مستلزم دادن قرآن به دست كفّار باشد و اميد هدايت آنان وجود داشته باشد، در صورتى كه در معرض نجس شدن و هتك و اهانت نباشد و واقعاً بخواهند از آن استفاده كنند، مانعى ندارد.
«مسألۀ 2803» معاشرت سالم با كفّارى كه در حال جنگ با مسلمانان نيستند و ايجاد روابط فرهنگى، سياسى، تجارى و اقتصادى با آنها از طرف دولت اسلامى يا اشخاص، تا زمانى كه خوف تقويت كفر و ترويج فساد و انحراف فكرى يا عملى و ايجاد سلطه از ناحيۀ آنان بر مسلمانان و كشور اسلامى در بين نباشد، اشكال ندارد؛ ولى رابطه با كفّارى كه در حال جنگ با مسلمانان مى باشند، مخصوصاً اگر موجب تقويت آنان شود، جايز نيست.
«مسألۀ 2804» معاشرت و رابطه با غير مسلمانان نيز بايد مطابق با مقرّرات اسلام تنظيم گردد، بنابر اين بايد از كارهايى همچون تخلّف از قراردادها، پيمان ها و وعده ها، غَشّ در معامله، كم فروشى، خيانت در امانت، اجحاف و نظاير آن خوددارى شود.
«مسألۀ 2805» در روايات اسلامى نسبت به «وفاى به عهد و قراردادها» سفارش اكيد شده است؛ از جمله در نهج البلاغه آمده است كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خطاب به مالك اشتر رحمه الله فرمودند: «.. و اگر با دشمنت پيمان نهادى و در ذمۀ خود او را امان دادى، به عهد خويش وفا كن و آنچه را بر ذمه دارى ادا و خود را چون سپرى برابر پيمانت بر پا، چه مردم بر هيچ چيز از واجب هاى خدا چون بزرگ شمردن وفاى به عهد سخت همداستان نباشند با همه هواهاى گونه گون كه دارند و رأيهاى مخالف يكديگر كه در ميان آرند.» بنابر اين كلّيّۀ تعهدات و قراردادهاى منعقد شده بين اشخاص و حتّى بين دولت ها يا ميان آنها و اشخاص بايد محترم شمرده شود و نقض يك طرفه آنها بدون مجوز شرعى و نيز اعمال مكر و خدعه جايز نيست. همچنين كلّيّۀ تعهدات دولت اسلامى با دولت هاى كافر غير حربى كه در جهت مصلحت اسلام و مسلمانان منعقد شده باشد، محترم خواهد بود؛ ولى اگر قرارداد يا تعهدى بر اساس مكر و خدعه و9.
استعمارِ كشور اسلامى از سوى دولت استعمارگر تحميل شده باشد، عمل به آن تعهد و قرارداد لازم نيست، بلكه در مواردى لغو آن واجب مى باشد.
«مسألۀ 2806» هيچ مسلمانى نبايد نسبت به مسائل و مشكلات ساير مسلمانان بى تفاوت باشد و به اندازۀ قدرت و توان خود موظّف است در اصلاح امور دينى و دنيايى ديگران اقدام نمايد. از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمودند: «كسى كه صبح كند در حالى كه به امور مسلمانان اهتمام نورزد مسلمان نيست».
«مسألۀ 2807» شركت در مجالس گناه از هر قبيل و به هر شكل كه باشد حرام است، مگر اين كه به نحوى بتواند اهل مجلس را نيز از گناه بازدارد يا واجب مسلّم ترى را انجام دهد و يا مانع گناه بزرگ ترى شود و اگر انسان احتمال ندهد كه مجلس گناه باشد و پس از شركت متوجّه گناه بودن آن شود، چنانچه نتواند نهى از منكر نمايد يا نهى او مؤثر نباشد، بايد مجلس را ترك كند.
«مسألۀ 2808» اگر كسى بر اثر تجسّس بر رازى از رازهاى زندگى داخلى مردم آگاه شود، نبايد آن را افشا كند و اگر آن را افشا كند و موجب زيان مالى يا آبرويى به كسى شود، صرف نظر از گناهى كه كرده، بايد آن زيان را جبران نمايد.6.