اشاره
كعبۀ معظّمه اوّلين خانه و قبلۀ مردمان و مايۀ بركت و هدايت جهانيان و پناهگاه واردان و نشانه اى از ابراهيم خليل الرّحمان عليه السلام است. مردمان به دعوت عامّ ابراهيم عليه السلام به اشتياق چون پرندگانى كه به آشيانه خويش برمى گردند، براى ابراز فروتنى در مقابل عظمت و بزرگى خداوند و گواهى به عزّت او، در جايگاه پيامبران به گونۀ فرشتگان عرش بر دورش طواف مى كنند. خداوند سبحان آن خانه را عَلَم اسلام و حجّ آن را واجب و احترامش را لازم دانست- وسائل الشيعة، چاپ آل البيت، باب 1 از «أبواب وجوب الحجّ و شرائطه»، ح 18، ج 11، ص 14.. كعبه وسيلۀ قوام و قيام مردم است و مظهر وحدت و مشهد منفعت و وعده گاه اخلاص و دورى از مظاهر دنيوى و توكّل بر خداوند است؛ امام صادق عليه السلام فرموده اند: «خداوند در تشريع فريضۀ حج مردم را به چيزى امر كرد كه علاوه بر تعبّد و اطاعت دينى، مشتمل بر مصالح و منافع دنيوى نيز هست.» پس بر آنان كه توانايى دارند، واجب است خالصانه متوجّه ذات حق گردند و آن چنانكه خداوند فرموده است، حج و عمره را بجا آورند كه انجام دادن آن، بركت و ترك آن، هلاكت و تباهى همگان است.
«مسألۀ 2163» «حج» زيارت كردن خانۀ خداوند متعال و انجام دادن اعمالى است كه دستور داده اند در آنجا بجا آورده شود و در تمام عمر بر هر كسى كه شرايط ذيل را دارا باشد، يك مرتبه واجب مى شود:
اوّل: آن كه بالغ باشد. دوم: آن كه عاقل و آزاد باشد. سوم: به واسطۀ رفتن به حجّ
2- :96 و 97 - نهج البلاغه، خطبه 1.
مجبور نشود كار حرامى را كه اهميّت آن در شرع مقدّس از حجّ بيشتر است انجام دهد، يا عمل واجبى را كه از حجّ مهم تر است ترك نمايد. چهارم: آن كه مستطيع باشد و شرايط استطاعت عبارت است از:
1 - آن كه توشۀ راه و چيزهايى را كه بر حسب حال خود در سفر به آن احتياج دارد و در كتاب «مناسك حجّ و عمره» گفته شده دارا باشدو نيز وسيلۀ سفر يا مالى كه بتواند آنها را تهيّه كند، داشته باشد.
2 - سلامت مزاج و توانايى آن را داشته باشد كه بتواند به مكّه برود و اعمال حجّ را بجا آورد.
3 - در راه مانعى از رفتن و برگشتن نباشد و اگر راه را بسته باشند يا انسان بترسد كه در راه جان يا عرض او از بين برود يا مال او را ببرند، حجّ بر او واجب نيست، ولى اگر از راه ديگرى بتواند برود - اگرچه دورتر باشد - در صورتى كه مشقّت زياد نداشته باشد و يا موجب ضرر قابل توجه به وى نگردد، بايد از آن راه برود.
4 - به اندازۀ بجا آوردن اعمال حجّ وقت داشته باشد.
5 - مخارج كسانى را كه خرجى آنان بر او واجب است، مثل زن و بچّه ومخارج افرادى را كه مردم خرجى دادن به آنها را لازم مى دانند، داشته باشد.
6 - بعد از برگشتن از حجّ، كسب، زراعت، عايدى ملك، يا راه ديگرى براى تأمين معاش خود داشته باشد كه مجبور نشود به زحمت زندگى كند.
«مسألۀ 2164» كسى كه بدون داشتن خانۀ مِلكى رفع احتياجش نمى شود، وقتى حجّ بر او واجب است كه پول خانه را هم داشته باشد.
«مسألۀ 2165» زنى كه مى تواند مكّه برود، اگر بعد از برگشتن از حجّ از خود مالى نداشته باشد و شوهرش هم فقير باشد و نتواند خرجى او را بدهد و ناچار شود كه به سختى زندگى كند، حجّ بر او واجب نيست.
«مسألۀ 2166» كسى كه در راه حجّ براى خدمتگزارى يا رانندگى يا خبرنگارى و امثال اينها اجير مى شود، يا به عنوان روحانى كاروان يا ناظر يا پزشك يا پرستار و يا به
عناوين ديگرى او را به حجّ مى برند و مى تواند با انجام كارهاى خدماتى، بدون زحمت حجّ كامل را بجا آورد و هزينۀ افراد تحت تكفّل خود را نيز تا هنگام برگشت دارد، پس از پذيرفتن مسؤوليت اين قبيل خدمات، حجّ بر او واجب مى شود و اين قبيل افراد لازم نيست بعد از برگشتن سرمايه و ملكى داشته باشند.
«مسألۀ 2167» اگر كسى توشۀ راه و وسيلۀ سفر حجّ را نداشته باشد و ديگرى به او بگويد: «حجّ بجا بياور، من خرج تو و افراد تحت تكفّل تو را هنگامى كه در سفر حجّ هستى مى دهم»، در صورتى كه اطمينان داشته باشد كه خرج او را مى دهد، حجّ بر او واجب مى شود.
«مسألۀ 2168» اگر خرجى رفت و برگشت و خرجى افراد تحت تكفّل كسى را در مدّتى كه به مكّه مى رود و برمى گردد به او ببخشند و با او شرط كنند كه حجّ كند، اگرچه قرض داشته باشد و در هنگام برگشتن هم مالى كه بتواند با آن زندگى كند نداشته باشد، بايد قبول نمايد و حجّ بر او واجب مى شود.
«مسألۀ 2169» اگر مخارج رفت و برگشت و مخارج افراد تحت تكفّل كسى را در مدّتى كه به مكّه مى رود و برمى گردد به او بدهند و بگويند: «حجّ بجا بياور» ولى ملك او نكنند، در صورتى كه اطمينان داشته باشد كه از او پس نمى گيرند، حجّ بر او واجب مى شود.
«مسألۀ 2170» اگر مقدارى مال كه براى حجّ كافى است به كسى بدهند و با او شرط كنند كه در راه مكّه خدمتگزارى كسى كه مال را داده بنمايد، واجب نيست آن را قبول نمايد.
«مسألۀ 2171» اگر مقدارى مال به كسى بدهند و حجّ بر او واجب شود، چنانچه حجّ نمايد - هر چند بعداً مالى از خود پيدا كند - ديگر حجّ بر او واجب نمى شود.
«مسألۀ 2172» اگر براى تجارت، مثلاً تا جدّه برود و مالى به دست آورد كه بتواند از آن جا با آن به مكّه رود و بقيۀ شرايط استطاعت را نيز دارا باشد، بايد حجّ به جا آورد و در صورتى كه حجّ نمايد - اگرچه بعداً مالى پيدا كند كه بتواند از وطن خود به مكّه
رود - ديگر حجّ بر او واجب نيست.
«مسألۀ 2173» اگر از طرف دولت براى حجّ در سال هاى آينده ثبت نام كنند و راهى براى حجّ جز اين طريق نباشد، كسانى كه هنگام ثبت نام استطاعت مالى دارند، واجب است اسم خود را بنويسند، هرچند در همان سال قرعه به نامشان اصابت نكند و اگر كوتاهى نمايند و ثبت نام نكنند، حجّ بر آنان مستقر مى شود؛ بلكه اگر كسى فعلاً استطاعت مالى نداشته باشد، ولى بداند كه به زودى مستطيع مى شود و در آن وقت ديگر ثبت نام نمى كنند، اگر بتواند بايد اسم خود را بنويسد.
«مسألۀ 2174» اگر كسى مستطيع شود و به مكّه نرود و فقير شود، بايد اگرچه با زحمت هم باشد بعداً حجّ كند و اگر به هيچ قسم نتواند حج برود، چنانچه كسى او را براى حجّ اجير كند، بايد به مكّه رود و حجّ كسى را كه براى او اجير شده بجا آورد و تا سال بعد در مكّه بماند و براى خود حجّ نمايد؛ ولى اگر ممكن باشد كه اجير شود و اجرت را نقد بگيرد و كسى كه او را اجير كرده راضى شود كه حجّ او را در سال بعد بجا آورد، بايد سال اوّل براى خود و سال بعد براى كسى كه اجير شده حجّ نمايد.
«مسألۀ 2175» اگر در سال اولى كه مستطيع شده به مكّه رود و در وقت معيّنى كه دستور داده اند - بدون اين كه سستى و تأخير كند - به عرفات و مشعرالحرام نرسد، چنانچه در سال هاى بعد مستطيع نباشد، حجّ بر او واجب نيست؛ ولى اگر از سال هاى پيش مستطيع بوده و به مكّه نرفته، اگرچه با زحمت هم باشد، بايد حجّ به جا آورد.
«مسألۀ 2176» اگر در سال اوّلى كه مستطيع شده حجّ نكند و بعد به واسطۀ پيرى يا بيمارى و ناتوانى نتواند حجّ نمايد و نااميد باشد از اين كه بعداً خود او حجّ كند، بايد ديگرى را از طرف خود به مكّه بفرستد؛ بلكه اگر در سال اوّلى كه به قدر رفتن حجّ مال پيدا كرده، به واسطۀ پيرى يا بيمارى يا ناتوانى نتواند حجّ كند، احتياط مستحب آن است كه كسى را از طرف خود بفرستد تا حجّ نمايد.
«مسألۀ 2177» كسى كه از طرف ديگرى براى حجّ اجير شده، مى تواند طواف نساء
را از طرف او بجا آورد، ولى احتياط آن است كه به نيّت ما فى الذّمة بجا آورد و اگر بجا نياورد، زن بر آن اجير حرام مى شود.
«مسألۀ 2178» اگر طواف نساء را صحيح بجا نياورد يا فراموش كند، چنانچه در بين راه يا بعد از مراجعت به وطن يادش بيايد، بايد در صورت امكان دوباره به مكّه برگردد و آن را انجام دهد و در صورتى كه نتواند برگردد يا برگشتن مشقّت فوق العاده براى او داشته باشد، بايد شخصى را براى انجام آن نايب بگيرد تا زن بر او حلال شود.