معاملات باطل
مسأله 2065 : در چند مورد معامله باطل و تصرف در عوض آن حرام است:
اول:
خريد و فروش بعضي نجاسات مانند خوك، مسكرات، بول و سگ ولگرد باطل است و تصرف در عوض آن حرام است و در بعضي ديگر مانند ميته، غائط و خون كه منفعت حلال متعارف دارد؛ بنا بر احتياط واجب باطل است و در بعضي ديگر مانند سگ شكاري، كافر و آب انگور كه جوش آمده قبل از رفتن دو سوم آن (بنا بر اين كه آب انگور به جوشيدن نجس شود ) خريد و فروش آنها صحيح است.
مسأله 2066 : در صورتي كه عين نجاست منفعت متعارف حلال ندارد؛ بلكه در صورتي كه منفعت حلال داشته باشد؛ مي تواند مال يا پولي براي دست برداشتن از آنچه در اختيار اوست بگيرد.
دوم:
خريد و فروش مال غصبي باطل و تصرف در آن بدون اجازه مالك آن حرام است.
سوم:
خريد و فروش چيزي كه نزد مردم ماليت ندارد؛ مثل حيوانات درنده، در صورتي كه منفعت حلال قابل توجه عقلايي نداشته باشد.
چهارم:
معامله چيزي كه منافع معمولي آن فقط حرام است مانند اسباب قمار، كه تصرف در آن و در عوض آن حرام است.
پنجم:
معامله اي كه در آن ربا باشد خود معامله هم حرام است.
ششم:
جنسي را بر خلاف جنسش بفروشد؛ مثل اين كه مس را به طلا روكش كند و به اسم طلا بفروشد؛ اين عمل را غِش مي گويند و حرام است؛ ولي در صورتي كه جنسي را با جنس ديگر مخلوط كند؛ مثل اين كه رو غني را با پيه مخلوط كرده بفروشد و خريدار نداند و فروشنده هم به او نگويد؛ گرچه اين را هم غِش مي گويند و حرام است؛ ولي هر
وقت خريدار فهميد مي تواند معامله را به هم بزند. از رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم روايت شده فرمودند:
از ما نيست كسي كه در معامله با مسلمانان غش كند؛ به آنان ضرر بزند؛ يا تقلب و حيله نمايد؛ هر كس با برادر مسلمان خود غش كند خداوند بركت روزي او را مي برد و راه معاش او را مي بندد و او را به خودش واگذار مي كند.
مسأله 2067 : فروختن چيزهايي كه نجس شده و آب كشيدن آن ممكن است اشكال ندارد؛ ولي اگر مشتري بخواهد آن چيز را در كاري كه پاك بودن شرط آن است استعمال كند؛ مثل اين كه بخواهد آن را بخورد؛ بايد فروشنده نجس بودن آن را به او بگويد. ولي اگر مثل لباس است لازم نيست به او بگويد؛ گرچه مشتري در آن نماز بخواند؛ براي اين كه لازم نيست لباس و بدن نمازگزار واقعاً پاك باشد بلكه همين كه ظاهراً پاك باشد كفايت مي كند.
مسأله 2068 : هرگاه چيزهايي مانند روغن و نفت كه آب كشيدن آن ممكن نيست نجس شود؛ چنانچه منافع محلّله متعارفه دارد؛ خريد و فروش آن جايز است و در صورتي كه در معرض نجاست خوراكي و بدن مشتري مي شود لازم است فروشنده نجاست او را به مشتري بگويد. ولي اگر منافع محلّله متعارفه ندارد؛ فروش آن براي خوردن حرام و باطل است.
مسأله 2069 : خريد و فروش دوايي كه از عين نجس مانند مردار و شراب درست شده حرام و باطل است؛ همچنين است اگر متنجس باشد؛ در صورتي كه مصرف آن فقط خوردن و آشاميدن باشد؛ ولي اگر پول را در مقابل ظرف آن، يا زحمت دوافروش بدهد اشكال ندارد و اگر متنجس مصرف غيرخوراكي مثلاً ماليدني داشته باشد؛ خريد و فروش آن جايز است؛ ولي در صورتي كه در معرض نجاست مشتري مي شود؛ لازم است نجاست را به مشتري بگويد.
مسأله 2070 : خريد و فروش روغن و دواهاي روان و عطرهايي كه از ممالك غيراسلامي مي آورند؛ اگر نجس بودن آنها معلوم نباشد؛ اشكال ندارد. ولي رو غني را كه از حيوان بعد از جان دادن آن مي گيرند؛ چنانچه در شهر كفار از دست كافر بگيرند؛ در صورتي كه از حيواني باشد كه اگر رگ آن را ببرند خون از آن جستن مي كند؛ نجس است و معامله آن باطل مي باشد؛ بلكه اگر در شهر مسلمانان هم از دست كافر بگيرند معامله آن باطل است؛ مگر بدانند كه آن كافر از مسلمان خريده است؛ بلكه اگر در شهر مسلمانان از دست مسلمان بگيرند نجس و معامله باطل است؛ در صورتي كه يقين داشته باشند كه قبلا در دست كافر يا در شهرهاي آنان بوده و آن مسلمان هيچ گونه جستجويي از پاك بودن آن نكرده است؛ ولي اگر يقين، يا شك داشته باشند كه جستجو كرده پاك و معامله صحيح است.
مسأله 2071 : هرگاه روباه يا پلنگ و مانند آن را به غير دستوري كه در شرع معين شده كشته باشند؛ يا خودش مرده باشد؛ بنا بر احتياط واجب خريد و فروش آن باطل است و تصرف در عوض آن بنا بر احتياط واجب جايز نيست.
مسأله 2072 : خريد و فروش گوشت و پيه و چرمي كه از ممالك غيراسلامي مي آورند؛ يا از دست كافر گرفته مي شود؛ باطل است؛ ولي اگر انسان بداند كه آنها از حيواناتيست كه به دستور شرع كشته شده؛ يا از بازار اسلامي به دست كافر رسيده؛ خريد و فروش آنها اشكال ندارد.
مسأله 2073 : خريد و فروش گوشت و پيه و چرمي كه از دست مسلمان گرفته شود اشكال ندارد. ولي اگر انسان بداند كه آن مسلمان آن را از دست كافر گرفته و جستجو نكرده كه از حيواني است كه به دستور شرع كشته شده يا نه، خريد و فروش آن باطل است.
مسأله 2074 : خريد و فروش مسكرات حرام بوده و معامله آنها باطل است.
مسأله 2075 : فروختن مال غصبي بدون رضايت صاحب آن باطل است و خريدار نمي تواند در آن تصرف كند و بايد فروشنده پولي را كه از خريدار گرفته به او برگرداند.
مسأله 2076 : هرگاه خريدار جداً نيت معامله را دارد؛ ولي نيتش اينست كه پول جنسي را كه مي خرد ندهد؛ معامله درست است و واجب است پول آن را به فروشنده بدهد. ولي اگر ندادن پول جنس به نحوي باشد كه نيت معامله نداشته باشد؛ معامله اشكال دارد بلكه درست نيست.
مسأله 2077 : هرگاه خريدار چيزي را به ذمه بخرد و بخواهد پول آن را بعداً از حرام بدهد؛ معامله صحيح است ولي بايد مقداري را كه بدهكار است از مال حلال بدهد و اگر از حرام بدهد دينش ادا نمي شود.
مسأله 2078 : خريد و فروش آلات لهو حرام، مانند تار و ساز، حرام و باطل است و بنا بر احتياط واجب سازهاي كوچك كه مخصوص بازي بچه ها استاين حكم را دارد.
مسأله 2079 : هرگاه چيزي را كه مي شود استفاده حلال از آن ببرند به قصد اين بفروشد كه آن را در حرام مصرف كنند؛ مثلاً انگور را به اين قصد بفروشد كه از آن شراب درست كنند؛ معامله آن حرام و باطل است.
مسأله 2080 : ساختن مجسمه جاندار حرام است و خريد و فروش آن براي زينت و مانند آن كراهت شديد دارد و احوط اجتناب است؛ ولي خريد و فروش صابوني كه روي آن مجسمه دارد؛ اگر مقصود معامله صابون باشد اشكال ندارد.
مسأله 2081 : خريدن چيزي كه از قمار يا دزدي يا از معامله باطل به دست آمده باطل و تصرف در آن مال حرام است و اگر كسي آن را بخرد بايد به صاحب اصليش برگرداند.
مسأله 2082 : هرگاه رو غني را كه با مقداري پيه مخلوط است بفروشد؛ اين معامله غِش دارد. اگر معامله بر عين شخصي باشد؛ به اين كه بگويد اين يك من روغن را مي فروشم؛ معامله صحيح است و مشتري در صورتي كه از اول نمي دانسته مي تواند معامله را به هم بزند و اگر معامله بر عين شخصي نباشد؛ به اين كه يك من كلي روغن را فروخته باشد بعد رو غني را كه پيه دارد بدهد؛ مشتري مي تواند آن را پس داده و روغن خالص مطالبه نمايد.
مسأله 2083 : هرگاه مقداري از جنسي را كه با وزن يا پيمانه مي فروشند؛ به زيادتر از همان جنس بفروشند؛ مثلاً يك من گندم را به يك من و نيم گندم بفروشند؛ ربا و حرام بوده و معامله باطل است؛ بلكه اگر يكي از دو جنس سالم و ديگري معيوب، يا جنس يكي خوب و جنس ديگري بد باشد؛ يا با يكديگر تفاوت قيمت داشته باشد؛ چنانچه بيشتر از مقداري كه مي دهد بگيرد؛ باز هم ربا و حرام بوده و معامله باطل است.
پس اگر يك من برنج سالم را بدهد و بيشتر از آن يك من شكسته بگيرد؛ يا يك من برنج صدري بدهد و بيشتر از آن برنج گرده بگيرد؛ يا طلاي ساخته را بدهد و بيشتر از آن طلاي نساخته بگيرد؛ ربا و حرام بوده و معامله باطل است.
در خبر است گناه يك درهم ربا بزرگتر از آن است كه انسان هفتاد مرتبه زنا كند.
مسأله 2084 : هرگاه چيزي را كه اضافه مي گيرد غير از جنسي باشد كه مي فروشد؛ مثلاً يك من گندم را به يك من گندم و يك قران پول بفروشد؛ باز هم ربا و حرام بوده و معامله باطل است؛ بلكه اگر چيزي زيادتر نگيرد ولي شرط كند كه خريدار عملي براي او انجام دهد؛ ربا و حرام بوده و معامله باطل است.
مسأله 2085 : هرگاه كسي كه مقدار كمتر را مي دهد چيزي علاوه كند كه ارزش داشته باشد؛ مثلاً يك من گندم و يك دستمال را با هم به يك من و نيم گندم بفروشد؛ اشكال ندارد و همچنين است اگر هر دو طرف چيز با ارزشي زياد كنند؛ مثلاً يك من گندم و يك دستمال را با نيم يا يك من و نيم گندم و يك جوراب بفروشد.
مسأله 2086 : هرگاه چيزي را كه مثل پارچه متري مي فروشند؛ يا چيزي را كه با شمارش معامله مي كنند بفروشد و زيادتر بگيرد؛ مثلاً در صورتي كه گردو و تخم مرغ را با شمارش معامله مي كنند؛ ده تخم مرغ بدهد و يازده تا بگيرد؛ اشكال ندارد.
مسأله 2087 : جنسي را كه در غالب شهرها با وزن يا پيمانه مي فروشند و در بعضي از شهرها با شماره معامله مي كنند؛ احتياط واجب آن است كه آن جنس را به زيادتر از آن نفروشد و در صورتي كه شهرها مختلف باشند و چنين غلبه اي در بين نباشد؛ حكم آن در هر شهري بر طبق معمول آن شهر است.
مسأله 2088 : هرگاه جنسي را كه مي فروشد و عوضي را كه مي گيرد از يك جنس نباشد زيادي گرفتن اشكال ندارد؛ پس اگر يك من برنج بفروشد و دو من گندم بگيرد معامله صحيح است.
مسأله 2089 : هرگاه جنسي را كه مي فروشد و عوضي را كه مي گيرد از يك جنس عمل آمده باشند؛ اگر مخالفت بين آن دو چيز فقط در صفت و خواص باشد؛ مثل اين كه گندم را آرد كند يا شير را پنير نمايد؛ ظاهر اينست كه يك جنس حساب مي شوند و بايد در معامله زيادي گرفته نشود. ولي اگر چيزي را كه از آن گرفته شده مثل كره و روغن باشد كه از شير گرفته مي شود؛ بعيد نيست دو جنس حساب شود؛ ولي مع ذلك گرفتن زيادي خلاف احتياط است.
اگر ميوه رسيده را با ميوه نارس معامله كند زيادي نگيرد.
مسأله 2090 : جو و گندم در ربا يك جنس حساب مي شوند گرچه در باب زكات يك جنس نيستند و نمي شود نصاب هر يك به ديگري تكميل شود؛ پس اگر يك من گندم بدهد و يك من و پنج سير جو بگيرد؛ ربا و حرام بوده و معامله باطل است و نيز اگر مثلاً ده من جو بخرد كه عوض از آن سر خرمن ده من گندم بدهد؛ چون جو را نقد گرفته و بعد از مدتي گندم را مي دهد مثل آن است كه زيادي گرفته باشد؛ ربا و حرام بوده و معامله باطل است.
مسأله 2091 : مسلمان مي تواند از كافري كه در پناه اسلام نيست ربا بگيرد؛ بلكه اگر كافر ذمي باشد و به شرايط ذمه عمل نكند بعيد نيست بتوان از او ربا گرفت و نيز پدر و فرزند و زن دائم و شوهر مي توانند از يكديگر ربا بگيرند.