اشاره
غصب آن است كه انسان از روي ظلم، بر مال يا حق كسي مسلط شود و اين يكي از گناهان بزرگ است كه اگر كسي انجام دهد، در قيامت به عذاب سخت گرفتار مي شود، از حضرت پيغمبر اكرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم) روايت شده است كه: «مَنْ غَصِبَ شِبْراً مِنَ الاْرضِ طَوَّقَهُ اللهُ مِنْ سَبْع أرَضين يَومَ القِيمةِ»، يعني: «هر كسي يك وجب از زمين ديگري غصب كند، خداوند در قيامت آن زمين را از هفت طبقه آن مثل طوق به گردن او مي اندازد» ؛ و همچنين روايت شده است:
«مَنْ خانَ جارَهُ شِبْراً مِنَ الاْرضِ جَعَلَهُ اللهُ طَوقاً في عُنُقِهِ مِنْ تُخُومِ الاْرضِ السابِعَة حَتّي يَلْقَي اللهَ يَومَ الْقِيمةِ مُطَوَّقاً اِلاّ اَنْ يَتُوبَ أَوْ يَرْجعَ»، يعني: «اگر كسي به همسايه اش به اندازه يك وجب زمين خيانت كند خداوند آن را از قعر زمين هفتم به گردن او مي اندازد تا خدا را در چنين حالتي ملاقات كند مگر اين كه از گناهش توبه كند يا برگردد» و باز فرموده اند:
«مَنْ أَخَذَ أَرْضاً بِغَيْرِ حَقّ كُلِّفَ أَنْ يَحْمِلَ تُرابَها اِلَي الْمَحشَر»، يعني: «اگر كسي بدون حق زميني را بگيرد او
را وادار مي كنند كه خاك آن زمين را تا محشر حمل نمايد».
مسأله 2033 : اگر انسان نگذارد مردم از مسجد، مدرسه، پل و جاهاي ديگري كه براي عموم ساخته شده استفاده كنند، حق آنان را غصب نموده و همچنين است اگر كسي در مسجد جايي براي خود بگيرد و ديگري او را نگذارد كه از آن جا استفاده نمايد.
مسأله 2034 : چيزي را كه انسان پيش طلبكار گرو مي گذارد بايد نزد او بماند كه اگر طلب او را نداد، طلب خود را از آن بدست آورد. پس اگر پيش از آن كه طلب او را بدهد، آن چيز را از او بگيرد، اگر چه غصب نيست، اما كار حرامي انجام داده است.
مسأله 2035 : مالي را كه نزد كسي گرو گذاشته اند، اگر ديگري غصب كند صاحب مال و طلبه كار مي توانند چيزي را كه غصب كرده از او مطالبه نمايند و چنانچه آن چيز را از او بگيرند باز هم در گرو است و اگر آن چيز از بين برود و عوض آن را بگيرند، آن عوض هم مثل خود آن چيز گرو مي باشد.
مسأله 2036 : اگر انسان چيزي را غصب كند، بايد به صاحبش برگرداند و اگر آن چيز از بين برود، بايد عوض آن را به او بدهد.
مسأله 2037 : اگر از چيزي كه غصب كرده منفعتي به دست آيد، مثلا از گوسفندي كه غصب كرده برّه اي پيدا شود، تعلق به صاحب مال دارد و نيز كسي كه خانه اي را غصب كرده، اگر چه در آن ننشيند، بايد اجاره آن را بدهد.
مسأله 2038 : اگر از بچه يا ديوانه چيزي را غصب كند، بايد آن را به وليّ او بدهد و اگر از بين برود بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2039 : اگر چيزي را كه غصب كرده با چيز ديگري مخلوط كند مثلا گندمي را كه غصب كرده با جو مخلوط نمايد، چنانچه جدا كردن آنها ممكن است، اگر چه زحمت داشته باشد، بايد جدا كند و به صاحبش برگرداند.
مسأله 2040 : هرگاه دو نفر با هم چيزي را غصب كنند، اگر چه هر يك به تنهايي مي توانست آن را غصب نمايد، هر كدام از آنان ضامن نصف آن است.
مسأله 2041 : اگر چيزي را كه غصب كرده به طوري تغيير دهد كه از اولش بهتر شود مثلا طلايي راكه غصب كرده گوشواره بسازد، چنانچه صاحب مال بگويد:
مال را به همين صورت بده، بايد به او بدهد و نمي تواند براي زحمتي كه كشيده مزد بگيرد، بلكه بدون اجازه مالك حق ندارد آن را به صورت اولش در آورد.
مسأله 2042 : اگر چيزي را غصب كند كه باقي ماندن آن چيز با آن شكل حرام است مثل بُت و صليب و آلات لهو كه شكستن آنها واجب است. پس اگر غاصب آن را خراب كند، بايد اصل موادّ آنها را به صاحبش بدهد و مزد ساخت آن به عهده او نيست، ولي اگر آن چيز منفعت حلالي هم داشته، مثل ظروف طلا و نقره بنا بر جواز نگاه داشتن آنها پس بي وجه نيست كه مزد ساخت آن را هم ضامن باشد
مسأله 2043 : اگر چيزي را كه غصب كرده به طوري تغيير دهد كه از اولش بهتر شود و صاحب مال بگويد:
بايد آن را به صورت اول در آوري، واجب است آن را به صورت اولش در آورد و چنانچه قيمت آن به علّت تغيير دادن، از اولش كمتر شود، بايد تفاوت آن را به صاحبش بدهد، پس طلايي را كه غصب كرده اگر گوشواره بسازد و صاحب آن بگويد:
بايد به صورت اولش درآوري، در صورتي كه بعد از آب كردن قيمت آن از پيش از گوشواره ساختن كمتر شود، بايد تفاوت آن را بدهد.
مسأله 2044 : اگر در زميني كه غصب كرده زراعت كند، يا درخت بنشاند، زراعت و درخت و ميوه آن مال خود اوست و چنانچه صاحب زمين راضي نباشد كه زراعت و درخت در زمين بماند، كسي كه غصب كرده بايد فوراً زراعت يا درخت خود را، اگر چه ضرر نمايد، از زمين بكَنَد و نيز بايد اجاره زمين را در مدتي كه زراعت و درخت در آن بوده به صاحب زمين بدهد و خرابي هايي را كه در زمين پيدا شده، درست كند مثلا جاي درخت ها را پر نمايد و اگر به سبب اينها قيمت زمين از اولش كمتر شود، بايد تفاوت آن را هم بدهد و نمي تواند صاحب زمين را مجبور كند كه زمين را به او بفروشد، يا اجاره دهد و صاحب زمين نيز نمي تواند او را مجبور كند كه درخت يا زراعت را به او بفروشد.
مسأله 2045 : اگر صاحب زمين راضي شود كه زراعت و درخت در زمين او بماند، كسي كه آن را غصب كرده، لازم نيست درخت و زراعت را بكَنَد ولي بايد اجاره آن زمين را از وقتي كه غصب كرده تا وقتي كه صاحب زمين راضي شده بدهد.
مسأله 2046 : اگر در زميني كه غصب كرده بدون اذن مالك چاهي حفر نمايد، پس اگر مالك به باقي بودن آن چاه راضي باشد، غاصب ضامن پركردن آن نيست و اگر راضي نباشد غاصب بايد آن چاه را پر كند، ولي تصرف در پر كردن بايد به اذن مالك باشد و اگر مالك بخواهد خود، چاه را پر كند مي تواند اجرت آن را از او بگيرد.
مسأله 2047 : اگر چيزي كه غصب كرده از بين برود، در صورتي كه از نظر اسم يا صفت يا رغبت مردم به آن، امثالي ندارد بايد قيمت آن را بدهد و منظور از قيمت، قيمت زمان مطالبه است، بلكه خالي از وجه نيست كه بالاترين قيمت از زمان غصب تا زمان پرداخت را بدهد، اگر چه احتياط در اين است كه روي يكي از قيمت هايي كه آن چيز در اين فاصله پيدا كرده يا متوسط آنها با هم
صلح نمايند.
مسأله 2048 : اگر چيزي را كه غصب كرده و از بين رفته، از نظر اسم يا صفت و يا رغبت مردم به آن امثالي دارد، مانند گندم و برنج، بايد مثل همان چيزي را كه غصب كرده بدهد، ولي چيزي را كه مي دهد بايد خصوصياتش مثل چيزي باشد كه آن را غصب كرده و از بين رفته است.
مسأله 2049 : اگر چيزي را كه مثل گوسفند قيمت اجزاي آن با هم فرق دارد غصب نمايد و از بين برود، چنانچه قيمت بازار آن فرق نكرده باشد ولي در مدتي كه پيش او بوده مثلا چاق شده باشد و حتي اگر چاقي به سبب رسيدگي غاصب به آن حيوان بوده، بايد قيمت وقتي را كه چاق بوده بدهد، اگر چه بعد از آن، حيوان خود به خود لاغر شده باشد.
مسأله 2050 : اگر چيزي را كه غصب كرده ديگري از او غصب نمايد و از بين برود، صاحب مال مي تواند عوض آن را از هر كدام كه خواست بگيرد و اگر از اولي بگيرد، چنانچه مال نزد دومي تلف شده باشد، او مي تواند از دومي مطالبه كند، ولي اگر دومي به اولي برگردانده و پيش او تلف شده نمي تواند از او مطالبه كند و اگر صاحب مال عوض را از دومي كه مال پيش او تلف شده بگيرد، او نمي تواند آنچه را داده از اولي مطالبه نمايد.
مسأله 2051 : اگر شخصي مال غصبي را از غاصب بخرد و مالك، آن معامله را اجازه ندهد، مشتري هم مثل غاصب ضامن آن مال و منافع آن است و مالك مي تواند عوض آن مال و منافع آن را، حتي منفعتهايي را كه در دست مشتري يا غاصب اول پيدا شده و نزد مشتري باقي مانده از هر كدام كه خواست بگيرد، پس اگر آنها را از مشتري گرفت، در صورتي كه مشتري از غصب اطلاع داشته و مال در دست او تلف شده، نمي تواند آنچه را داده از غاصب بگيرد و اگر صاحب مال از غاصب گرفت، او مي تواند آنچه را داده از مشتري كه مال پيش او تلف شده بگيرد، امّا اگر مشتري جاهل به غصب بود و مالك از او گرفت مشتري پولي را كه در معامله به فروشنده داده بود از او مي گيرد حتي اگر آنچه به مالك داده بيشتر از آن پول بوده بنا بر اظهر زيادي را هم از فروشنده مي گيرد.
مسأله 2052 : اگر چيزي را كه مي فروشند يكي از شرط هاي معامله در آن نباشد، مثلا چيزي را كه بايد با وزن خريد و فروش كنند بدون وزن معامله نمايند، معامله باطل است و چنانچه فروشنده و خريدار با قطع نظر از معامله راضي باشند كه در مال يكديگر تصرف كنند اشكال ندارد و گرنه چيزي را كه از يكديگر گرفته اند، مثل مال غصبيست و هر كدام بايد آن را به صاحبش برگرداند و در صورتي كه هر يك از مشتري يا فروشنده بدانند كه معامله باطل است و مال او در دست ديگري از بين برود، بنا بر اظهر نمي تواند
عوض آن را بگيرد.
مسأله 2053 : هرگاه مال را از فروشنده بگيرد كه آن را ببيند يا مدتي نزد خود نگاه دارد تا اگر پسنديد بخرد، اگر با اجازه فروشنده باشد، در صورتي كه آن مال تلف شود، بنا بر اقرب لازم نيست عوض آن را به صاحبش بدهد.