«شكّيات نماز»
اشاره
شك هاي نماز 23 قسم است:
هشت قسم آن شك هاييست كه نماز را باطل مي كند و به شش قسم آن نبايد اعتنا كرد و نُه قسم ديگر آن صحيح است
شك هاي مُبطِل
اشاره
شك هايي كه نماز را باطل مي كند از اين قرار است:
1 شك در شماره ركعت هاي نماز دو ركعتي مثل نماز صبح و نماز مسافر ولي شك در نماز مستحب دو ركعتي و بعضي از نمازهاي احتياط نماز را باطل نمي كند
2 شك در شماره ركعت هاي نماز سه ركعتي
3 اگر در نماز چهار ركعتي شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر
4 اگر در نماز چهار ركعتي پيش از تمام شدن سجده دوم شك كند كه دو ركعت خوانده يا بيشتر كه در اين صورت نمازش باطل است و بايد اعاده كند و بهتر آن است كه عمل به حكم شك كرده و نماز را اعاده نمايد
5 شك بين دو و پنج يا دو و بيشتر از پنج.
6 شك بين سه و شش يا سه و بيشتر از شش.
7 شك در ركعت هاي نماز، كه نداند چند ركعت خوانده است
8 شك بين چهار و شش يا چهار و بيشتر از شش، چه پيش از تمام شدن سجده دوم باشد و چه بعد از آن.
مسأله 952 : اگر يكي از شك هاي باطل كننده براي انسان پيش آيد، بنا بر احوط نمي تواند نماز را به هم بزند بلكه بايد ابتدا قدري فكر كند تا علم يا گمان به يك طرف پيدا كند ولي اگر بعد از فكر كردن هم شك او از بين نرود به هم زدن نماز بنا بر اظهر مانعي ندارد و لازم نيست آن قدر صبر كند تا خود از حالت نمازگزار بيرون رود
شك هايي كه نبايد به آنها اعتنا كرد
مسأله 953 : شك هايي كه نبايد به آنها اعتنا كرد از اين قرار است:
1 شك در چيزي كه محل به جا آوردن آن گذشته است مثل آن كه در ركوع شك كند كه حمد را خوانده يا نه
2 شك بعد از سلام نماز
3 شك بعد از گذشتن وقت نماز
4 شك كثير الشك يعني كسي كه زياد شك مي كند
5 شك امام در شماره ركعت هاي نماز، در صورتي كه مأموم شماره آنها را بداند و همچنين شك مأموم در صورتي كه امام شماره ركعت هاي نماز را بداند
6 شك در نماز مستحبي
و تفصيل هر يك از اين شش مورد در مسائل بعدي بيان خواهد شد
1 شك بعد از محل
مسأله 954 : اگر در بين نماز شك كند كه يكي از كارهاي واجب آن را انجام داده يا نه، مثلا شك كند كه حمد خوانده يا نه، چنانچه مشغول كاري كه بايد بعد از آن انجام دهد نشده، بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده به جا آورد و اگر مشغول كاري كه بايد بعد از آن انجام دهد شده، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 955 : اگر در بين خواندن آيه اي شك كند كه آيه پيش را خوانده يا نه، يا وقتي آخر آيه را مي خواند شك كند كه اولِ آن را خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 956 : اگر بعد از ركوع يا سجود شك كند كه كارهاي واجب آن، مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند
مسأله 957 : اگر در حالي كه به سجده مي رود شك كند كه ركوع كرده يا نه، بنا بر احتياط بايد برگردد و ركوع را انجام دهد و اگر شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه بايد آن را بنا بر احتياط انجام دهد.
مسأله 958 : اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را به جا آورده يا نه يا اگر شك كند كه سجده را به جا آورده يا نه بنا بر احتياط بايد برگردد و به جا آورد بلكه در دومي وجوب برگشتن اظهر است
مسأله 959 : كسي كه نشسته يا خوابيده نماز مي خواند اگر موقعي كه حمد يا تسبيحات مي خواند شك كند كه سجده يا تشهد را به جا آورده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر پيش از آن كه مشغول حمد يا تسبيحات شود شك كند كه سجده يا تشهد را به جا آورده يا نه بايد به جا آورد
مسأله 960 : اگر شك كند كه يكي از ركنهاي نماز را به جا آورده يا نه، چنانچه مشغول كاري كه بعد از آن است نشده، بايد آن را به جا آورد مثلا اگر پيش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را به جا آورده يا نه، بايد به جا آورد ولي چنانچه بعد يادش بيايد كه آن ركن را به جا آورده، چون ركن زياد شده نمازش باطل است.
مسأله 961 : اگر شك كند عملي را كه ركن نيست به جا آورده يا نه، چنانچه مشغول كاري كه بعد از آن است نشده، بايد آن را به جا آورد، مثلا اگر پيش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده يا نه، بايد حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را به جا آورده بوده چون ركن زياد نشده نماز صحيح است.
مسأله 962 : اگر شك كند ركني را به جا آورده يا نه؛ مثلا چنانچه مشغول تشهد است اگر شك كند كه دو سجده را به جا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر يادش بيايد آن ركن را بجا نياورده، در صورتي كه مشغول ركن بعد نشده، بايد آن را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلا اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه دو سجده را بجا نياورده، بايد به جا آورد و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد نمازش باطل است.
مسأله 963 : اگر شك كند عملي را كه ركن نيست به جا آورده يا نه، چنانچه مشغول كاري كه بعد از آن است شده، بايد به شك خود اعتنا نكند؛ مثلا موقعي كه مشغول خواندن سوره است، اگر شك كند كه حمد را خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده، در صورتي كه مشغول ركن بعد نشده، بايد به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحيح است؛ بنا بر اين اگر مثلا در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است.
مسأله 964 : اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه، در صورتي كه مشغول تعقيب نماز شده يا به سبب انجام كاري كه نماز را بهم مي زند از حال نمازگزار خارج شده، به شك خود اعتنا نمي كند و در صورت دوم در بعضي از موارد احتياط مستحب در اعاده است و اگر پيش از اينها شك كند بايد سلام را بگويد و امّا اگر در صحيح بودن سلام شك كند، چه مشغول كار ديگر شده باشد يا نه، بايد به شك خود اعتنا ننمايد.
مسأله 965 : اگر در صحيح بودن چيزي شك كند، مثلا تكبيرة الاحرام گفت يا حمد خواند و يا آيه اي را خواند و شك كرد صحيح گفته يا نه، نبايد به شك خود اعتناكند.
مسأله 966 : اگر كسي در نماز شك كرد كه ظهر را قصد كرده يا عصر را و مي داند كه قبلا ظهر را نخوانده يا شك در خواندن آن دارد، پس اگر در وقت مختص به ظهر يا وقت مشترك است، قصد نماز ظهر را مي كند و اگر در وقت مختص به عصر است اگر تا حال قصد انجام تكليف فعلي را داشته قصد نماز عصر مي نمايد و آن را تمام مي كند؛ و اگر مي داند كه نماز ظهر را قبلاً خوانده، پس با قصد انجام تكليف فعلي قصد نماز عصر مي كند و آن را تمام مي كند، چه در وقت مشترك باشد و چه در وقت مختص به عصر.
2 شك بعد از سلام
مسأله 967 : اگر بعد از سلام شك كند كه نمازش صحيح بوده يا نه، مثلا شك كند ركوع كرده يا نه يا بعد از سلام نماز چهار ركعتي شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند ولي اگر هر دو طرف شك او باطل باشد مثلا بعد از سلام نماز چهار ركعتي شك كند كه سه يا پنج ركعت خوانده نمازش باطل است
مسأله 968 : اگر در نماز بين دو و چهار شك كرد و بنا را بر چهار گذاشت و بعد از سلام شك او به شك بين سه و چهار تبديل شد، يا آن كه بين دو و سه و چهار شك كرد و بنا را بر چهار گذاشت و بعد از سلام شك او به شك بين سه و چهار تبديل شد احوط اين است كه به وظيفه شك دوم عمل كند و اگر بين دو و چهار شك كرد و بنا را بر چهار گذاشت و بعد از سلام شك او به شك بين دو و سه تبديل شد، علاوه بر انجام وظيفه مربوط به شك بين دو و سه، دو سجده سهو نيز براي سلام بي جا بجا مي آورد
مسأله 969 : اگر بعد از نماز شك كند كه نمازي كه خوانده به قصد ظهر خوانده يا عصر، اگر مسافر نيست يك نماز چهار ركعتي و اگر مسافر است يك نماز دو ركعتي به قصد ما في الذمه بخواند كافيست و اگر شك كرد نمازي كه خوانده واجب بوده يا مستحب، بايد نماز واجب را بخواند.
3 شك بعد از وقت
مسأله 970 : اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده يا نه، يا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نيست مگر گماني كه در حد اطمينان باشد، ولي اگر پيش از گذشتن وقت، شك كند كه نماز خوانده يا نه، يا گمان كند كه نخوانده، بايد آن نماز را بخواند بلكه اگر گمان كند كه خوانده، بايد آن را به جا آورد.
مسأله 971 : اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
4 كثير الشك
مسأله 972 : كسي كه زياد شك مي كند، نبايد به شك خود اعتنا كند و كثير الشك شدن به اين است كه مردم بگويند تو زياد شك مي كني و زياد شك كردن به اين صورت محقق مي شود كه در يك نماز سه مرتبه شك كند، يا در سه نماز پشت سر هم مثلا در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند
مسأله 973 : كثير الشك اگر در به جا آوردن چيزي شك كند، چنانچه بجا نياوردن آن نماز را باطل مي كند بايد بنا بگذارد كه آن را به جا آورده، مثلا اگر شك كند كه ركوع كرده يا نه بايد بنا بگذارد كه ركوع كرده است و نيز اگر به جا آوردن آن نماز را باطل مي كند بايد بنا بگذارد كه آن را انجام نداده، مثلا اگر شك كند كه يك ركوع كرده يا بيشتر، چون زياد شدن ركوع نماز را باطل مي كند، بايد بنا بگذارد كه بيشتر از يك ركوع نكرده است.
مسأله 974 : كسي كه در يك چيز نماز زياد شك مي كند، چنانچه در چيزهاي ديگر نماز شك كند بايد به دستور آن عمل نمايد، مثلا كسي كه زياد شك مي كند سجده كرده يا نه، اگر در به جا آوردن ركوع شك كند بايد به دستور آن عمل نمايد يعني اگر ايستاده است ركوع را به جا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نكند.
مسأله 975 : اگر انسان شك كند كه كثير الشك شده يا نه، بايد به دستور شك عمل نمايد و كثير الشك تا وقتي يقين نكند كه به حال معمولي مردم برگشته بايد به شك خود اعتنا نكند.
5 شك امام و مأموم
مسأله 976 : اگر امام جماعت در شماره ركعتهاي نماز شك كند؛ مثلا شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است، امام بايد نماز را تمام كند و خواندن نماز احتياط لازم نيست و همچنين اگر امام يقين يا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعت هاي نماز شك كند، بايد به شك خود اعتنا ننمايد.
مسأله 977 : اگر در نماز جماعت، هم امام و هم مأموم شك كنند و شك هر كدام با ديگري فرق دارد هر كدام به وظيفه خود عمل مي كند و حكم سهو امام يا مأموم يا هر دو نيز همين است
6 شك در نماز مستحبي
مسأله 978 : اگر در شماره ركعت هاي نماز مستحبي شك كند، چنانچه طرف بيشترِ شك نماز را باطل مي كند بايد بنا را بر كمتر بگذارد مثلا اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است و اگر طرف بيشترِ شك نماز را باطل نمي كند مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده يا يك ركعت به هر طرف شك عمل كند نمازش صحيح است
مسأله 979 : اگر در يكي از كارهاي نافله شك كند، خواه ركن باشد يا غير ركن، بنا بر اظهر مي تواند به شك خود اعتنا نكند، ولي چنانچه محل آن نگذشته، احتياط مستحب در اين است كه آن را به جا آورد و اگر محل آن گذشته، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 980 : اگر در نماز نافله كاري كند كه براي آن سجده سهو واجب مي شود و يا يك سجده يا تشهد را فراموش نمايد، لازم نيست بعد از نماز، سجده سهو يا قضاي سجده و تشهد را به جا آورد.
مسأله 981 : اگر در نماز مستحبي كاري را فراموش كرد، چنانچه محل آن باقيست بنا بر اظهر بايد آن را به جا آورد و در اين جهت مثل نماز واجب است.
شك هاي صحيح
مسأله 982 : در نُه صورت اگر در شماره ركعت هاي نماز چهار ركعتي شك كند بنا بر احتياط بايد فكر نمايد پس اگر يقين يا گمان به يك طرفِ شك پيدا كرد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند و گرنه به دستورهايي كه گفته مي شود عمل نمايد و آن نُه صورت از اين قرار است:
1 شك بين دو و سه بعد از سر برداشتن از سجده دوم بنا بر اظهر كه بايد بنا بگذارد سه ركعت خوانده و يك ركعت ديگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به دستوري كه بعداً گفته مي شود به جا آورد، ولي احتياط در اين است كه يك ركعت ايستاده بخواند.
2 - شك بين دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه بايد بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد ازنماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند و بعيد نيست استحباب دو سجده سهو بعد از نماز احتياط.
3 شك بين دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته به جا آورد؛ ولي اگر بعد از سجده اول يا پيش از سر برداشتن از سجده دوم يكي از اين سه شك
برايش پيش آيد بايد نماز را رها كند و دوباره بخواند.
4 شك بين چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو به جا آورد ولي اگر بعد از ركوع ركعتي كه در آن شك كرده و پيش از سر برداشتن از سجده دوم اين شك براي او پيش آيد بنا بر احتياط واجب بايد به دستوري كه گفته شد عمل كند و نماز را دوباره هم بخواند
5 شك بين سه و چهار؛ كه در هر جاي نماز باشد، بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به جا آورد.
6 شك بين چهار و پنج در حال ايستاده قبل از ركوع، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به جا آورد و بنا بر احتياط دو سجده سهو نيز انجام دهد.
7 شك بين سه و پنج در حال ايستاده قبل از ركوع؛ كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده به جا آورد و بعيد نيست استحباب دو سجده سهو براي آنچه زياد شده است و اگر اين شك بعد از ركوع باشد احوط اين است كه آن ركعت را تمام كند و يك ركعت ديگر هم بخواند و بعد از سلام نماز را اعاده كند و همچنين احتياط
اين است كه در شك بين دو و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم نماز را تمام كند و دوباره آن را بخواند
8 شك بين سه و چهار و پنج در حال ايستاده قبل از ركوع؛ كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و بعد از سلامِ نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته به جا آورد و سپس دو سجده سهو براي كارهاي زيادي كه انجام داده به جا آورد.
9 شك بين پنج و شش در حال ايستاده، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو به جا آورد.
مسأله 983 : اگر يكي از شك هاي صحيح براي انسان پيش آيد، نبايد نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصيت كرده است
مسأله 984 : اگر يكي از شك هايي كه نماز احتياط براي آنها واجب است در نماز پيش آيد چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتياط نماز را از سر بگيرد معصيت كرده است و در صورتي كه قصد قربت حاصل شود، مثل اين كه بعد از انجام كاري كه نماز را باطل مي كند مشغول نماز شده، نماز دومش صحيح است.
مسأله 985 : اگر موقعي كه ايستاده، بين سه و چهار يا بين سه و چهار و پنج شك كند و يادش بيايد كه يك سجده يا دو سجده از ركعت پيش بجا نياورده نمازش بنا بر اظهر باطل است