نگرشی بر فهم تاریخی قرآن صفحه 15

إِلَیْهِ سَبِیلًا ...» (1) 32- یعنی: و برای خدا بر (گردن) مردم است که آهنگ خانه (خدا) کنند و در حدّ امکان راهی به این خانه باز کنند- شخصی از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال کرد: مراد از راه سبیل در آیه چیست؟ و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«الزّادُ والرّاحِلَةُ». (2) 33

یعنی سبیل عبارت از داشتن توشه و مرکب سواری است.

و به همین ترتیب است سؤالات دیگر و پاسخ‌های آن حضرت که در کتب تفسیر روایی درج شده است. این شیوه در طول دوران رسالت ادامه یافت. و برخی از دانشمندان معتقدند که رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا نرفت مگر آنکه تمام قرآن را برای اصحاب خود تبیین فرمود. (3) 34 و نکته مهم آنکه بسیاری از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله موفّق شدند که علاوه بر ثبت آیات قرآن، توضیحات تفسیری رسول خدا صلی الله علیه و آله را نیز در حاشیه مصاحف خود درج کنند و این توضیحات تا عصر خلفای اوّلیه کم و بیش وجود داشت؛ ولی در این دوره به تدریج از بین رفت و به

1- . آل عمران/ 97
2- . الاتقان 4/ 250.
3- . التفسیر والمفسرون 1/ 49.