نگرشی بر فهم تاریخی قرآن صفحه 31

می‌گرفتند، نخست به قرآن و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله نظر می‌افکندند و در صورتی که پاسخ خود را در آن دو منبع پیدا نمی‌کردند، از رأی و نظر خود در پاسخگویی استفاده می‌کردند. مثلا در سنن دارمی دستورالعملی از ناحیه خلیفه دوم خطاب به شریح قاضی آمده است که شرح آن چنین است: «اگر مسأله یا قضاوتی به نزد تو آوردند که درباره آن حکمی در کتاب خدا وجود دارد براساس کتاب خدا حکم کن. اگر در کتاب خدا پاسخی نیافتی، به سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله توجه کن و براساس آن حکم نما. اگر در سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز جوابی نیافتی، بنگر که مردم (صحابه) در آن مسأله چه نظری دارند و تو نیز همان گونه حکم نما. امّا اگر در برابر مسأله‌ای قرار گرفتی که در کتاب خدا و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله و فتاوای قبل از تو اشاره‌ای نسبت به آن وجود ندارد، یکی از دو روش را در پیش گیر: یا آنکه به رأی خود اجتهاد کرده و صدور حکم را به تأخیر میفکن. و یا اگر خواستی از اعلام رأی خودداری کن (تا دستوری از مرکز صادر شود)». (1) 61 مطابق قراین معتبر تاریخی، از اواخر دوران صحابه استفاده از رأی در تفسیر قرآن و یا صدور فتاوای دینی، در بین مردم شایع گردید و با گذشت زمان به حجم آن افزوده