مقدمه
مقاله حاضر، بیش از آنکه مقاله ای پژوهشی درباره موضوع مطروحه باشد، طرحی است که می تواند در زمینه وسیعتری مورد تحقیق قرار گیرد.
به جز سیره نبوی که با شدّت و ضعف(1) از همان آغاز مورد توجه و استناد عامه مسلمانان قرار داشته است، در جمع، سه نوع سیره را می توان میان مسلمانان مهم دانست:
نخست عنوان سیره صحابه. اهل سنت در بسیاری از موارد در فقه، به این سیره تمسک کرده و در برخی از منابع حدیثی که وظیفه آنها جمع میان احادیث و آثار است، تحت عنوان آثار، از سیره صحابه، مطالبی نقل می کنند.
دوم سیره شیخین که گرچه بخشی از سیره صحابه است، اما به دلیل موقعیت این دو نفر، به ویژه عمر، این تعبیر شکل گرفته است. نخستین موردی که به آن استناد شد، در رخدادهای مربوط به انتخاب جانشین برای عمر بود که عبدالرحمان بن عوف شرط عمل به سیره شیخین را در کنار سیره رسول خدا (ص) مطرح کرد اما امام علی (ع) آن را نپذیرفت و عثمان آن را قبول کرد.(2) بعدها در میان اهل سنت، این سیره، جایگاه مهمی یافت، به طوری که در عمل، سیره عمر، عِدْل سیره نبوی بلکه در مواردی مهم تر و اولی شناخته و مورد عمل واقع شد.
سوم سیره امام علی (ع) و برای شیعیان، هم سیره سایر ائمه (ع) طبعاً به رغم آن که
سیره علوی هم جزو سیره صحابه است، اما در عراق، به ویژه توسط شیعیان، این سیره مورد توجه بوده است. در میان منابع حدیثی اهل سنت، به ویژه سنیان عراقی، اقوال و افعال امام علی (ع) به مانند سایر صحابه مورد توجه بوده و نمونه هایی از آن را می توان در المصنّف عبدالرزاق یا متون دیگر یافت. در برخی از نمونه ها، به طور منحصر، به روش امام علی (ع) استناد شده و این، بدان دلیل بوده است که در آن موضوع، از دیگران، خبری و سیره ای در دست نبوده است. از آن جمله، سیره آن حضرت در برخورد با بُغات است که به تصریح رؤسای مذاهب فقهی اهل سنت، تنها مستند، همان روش امام علی (ع) است.(3).
آنچه در اینجا مورد بحث ماست، استناد به سیره سیاسی امام علی (ع) به عنوان یک رویه و روش در اداره حکومت است. چنین استنادی تنها می توانسته مورد توجه شیعیان آن حضرت باشد که البته شمار آنها اندک بوده و تا پیش از دولت صفوی، شمار دولتهایی که چنین گرایشی نداشته اند یا اگر داشته اند، امکان عمل در آن بر اساس سیره امام علی (ع) بوده، بسیار اندک بوده است. در کنار آن، فقها می توانستند و می بایست، بر اساس این سیره، رساله های سیاسی فقهی می نگاشتند و درست به مانند سایر فروعات فقهی، در باب سیاست هم، ضمن طراحی فروعات از سیره سیاسی موجود در سیره نبوی و علوی و حسینی و غیر آن، احکام این فروعات را به دست می آوردند. چنین کاری، یعنی بازبینی دقیق سیره سیاسی معصومین
و طراحی فقه رساله ای بر اساس آن، تقریباً به طور مطلق زمین مانده و جز در حد کلیات، به آن پرداخته نشده است.