تجوید فرقان صفحه 103

الحلق»، «ع، ح îاوسط الحلق»، «غ، خ îادنی الحلق»،(1) «ط، د، ت îنِطعیّه»، «ص، س، ز îأسلیّه»، «ظ، ذ، ث îلِثویّه»،(2) برخی(3) بین این حروف تقدّم و تأخّر قابل نبوده، ولی برخی دیگر(4) خلاف آن را استدلال نموده و پذیرفته اند.(5)

مواضع و یا مخارج عام و اصلی حروف

براساس اجزاء دستگاه تکلّم علمای عربی و تجوید مخارج اصلی (کلّی، عام) حروف را جهت فهم آسان آن، از سه تا نه مخرج تقسیم کرده اند، که اجمال آن به ترتیب تاریخی(6) عبارتند از:

1) خلیل بن احمد (ت 175 ه ق) اوّلین بار، در کتاب «العین» خود بیست و نه حرف عربی را در نُه مخرج با اسامی و القاب بدین صورت و ترتیب آورده است: 1- حلقیّه 2- لَهَویّه 3- شَجْریّه 4- أسلیّه 5- نِطعیّه 6- لِثویّه 7- ذَلَقیّه 8- شَفَویّه/شَفَهیّه 9-هوائیّه/جوفیّه.(7)

2) سیبویه (ت 180 ه ق) بدون اشاره و تصریح به اصطلاحات اسامی و القاب مخارج حروف، که استادش خلیل بن احمد به آن پرداخته بود، تنها به توضیح و تبیین

1- 1. الکتاب، 2/488.
2- 2. العین، 1/58.
3- 3. ابوالحسن علی بن محمد بن خروف (ت 606 ه ق علی خلاف)، [الدراسات الصوتیه...، ص 183].
4- 4. ابوحیان (ت 745 ه ق)؛ مکّی بن أبی طالب (ت 437 ه ق)؛ محمد المرعشی (ت 1150ه ق)، [الدراسات الصوتیه...، ص 183 و 184]
5- 5. ر.ک : الدراسات الصوتیه...، ص 183-186.
6- 6. بر مبنای تاریخ توفّی صاحب نظران مذکور.
7- 7. العین، 1/58؛ الدراسات الصوتیه...، ص 188.