تجوید فرقان صفحه 99

پیشینه مخارج و صفات حروف

پیشینه ای از مخارج حروف

بررسی اجمالی واژه «مخرج»

مخرج که محل تولید حرف است واژه ای است که بیشتر مورد توجّه و استعمال علمای تجوید بوده است، لکن قدماء از علمای نحو کلمات و تعابیر دیگری که بیانگر مخرج و جایگاه ایجاد حرف در دستگاه تکلّم بود، بکار می گرفتند و از جمله در محدوده قرن دوّم خلیل بن احمد فراهیدی (100-175 ق) در مقدّمه کتاب العین بیشتر واژه های «حیّز» که جمعش احیاز است و «مدرجه، مدرج، مدارج»(1) را در معنای کلمه مورد بحث بکار برده و کمتر از واژه «مخرج»(2) استفاده کرده است.

امّا سیبویه (ت 180 ه ق) شاگرد خلیل بن احمد بیشتر واژه «مخرج» را بکار برده تا واژه های «حیّز» و «موضع» و...، و غالباً این کلمات را به یک معنا می دانست.(3)

تعداد و اسامی «مخارج حروف»

اوّلین کسی که حروف را با توجّه به نسبتی که به اجزاء دستگاه تکلّم دارند لقب داده و نامگذاری نموده و مکتوباً روایت شده است، خلیل بن احمد فراهیدی (100-175 ه ق) بوده است که آن را در مقدمه کتاب «العین»(4) خود بیان داشته، و او 1

1- 1. العین، 1/57 و 58.
2- 2. ر.ک : الدراسات الصوتیه عند علماء التجوید، ص 175؛ العین، 1/51 و 52 و...
3- 3. الدراسات الصوتیه عند علماء التجوید، ص 174 و 175.
4- 4. برخی کتاب «العین» را منسوب به خلیل بن احمد دانسته اند.