مصحف امام علی علیه السلام صفحه 1

مقدمه

از بحث انگیزترین موضوعات تاریخ قرآن، بحث درباره مصحف امام علی (ع) است. این موضوع از چند جهت مورد بحث و گفت وگو است؛ از جهتی بحث درباره گردآوری قرآن و آغاز تدوین این کتاب آسمانی و از جهتی، تاریخچه تفسیر و علوم قرآنی. پژوهش گران بسیاری می خواهند بدانند که مصحف امام چه بوده و آیا چنین کتابی وجود خارجی داشته و علی (ع) نخستین گردآورنده قرآن بوده است. دیگر آن که آیا این کتاب تنها نسخه ای از قرآن بوده است یا چیزی مفصل تر از قرآن، و اگر تنها قرآن بوده است، به چه ترتیبی و کیفیتی. آنان برآنند تا بدانند که مصحف علی (ع) به ترتیب نزول گردآوری و تنظیم شده است یا کسی این مصحف را ندیده و تنها گزارشی را نقل کرده است. پرسش دیگر درباره استناد به روایات مصحف است که آیا چنین روایاتی تنها در منابع شیعه آمده اند یا در منابع اهل سنت نیز نقل شده اند. پرسش های دیگری نیز هست که آیا میان کتاب علی (ع) و مصحف علی (ع) تفاوتی هست و یا این دو، مجموعه ای یگانه را تشکیل

می دهند؛ حدود دلالت و جایگاه نقل این روایات کجا است و از آن مهم تر، ویژگی های این مصحف بنابر همین دسته از اخبار چیست.

از آن جا که خلفای سه گانه مصحف علی (ع) را نپذیرفته اند و این کتاب هم اینک در دسترس نیست، گروهی قائل به تحریف قرآن شده اند. همین امر، جنجال هایی را درباره چگونگی محتوای مصحف پدید آورده و مباحث کلامی ویژه ای را پی ریخته و شبهه هایی را درباره اصل مسئله و چگونگی آن مطرح ساخته است. پژوهش درباره چگونگی این مصحف و پاسخ دادن به شبهه ها برای روشن شدن واقعیت بسیار سودمند است.

در آغاز این بحث می کوشیم واژه «مصحف» و پیشینه به کارگیری آن را در روزگار پیش از اسلام و پس از اسلام توضیح دهیم و آن گاه چگونگی استعمال این واژه را در روایات بررسی کنیم. سپس می کوشیم استنادات تاریخی و حدیثی مصحف را در منابع شیعی و سنی نشان دهیم و دیدگاه ناقدان و قرآن پژوهان را بازگوییم و به پژوهش نهیم. اما بی گمان، مهم ترین بخش پژوهش در آن جا است که ویژگی های مصحف و جلوه درونی و برونی اش را به بحث می گذاریم. همچنین، بایسته می نماید مقایسه ای میان مصحف امام و مصحف حضرت فاطمه (س) صورت پذیرد و تفاوت های جوهری آن ها شرح داده شود. در بخشی دیگر به ویژگی های مصحف امام علی (ع) پرداخته ایم. در این بخش، افزون بر ارزیابی روایات و استنادات، به شرح واژگان و روایات و تفسیر جمله های رسیده درباره ویژگی های مصحف - به ویژه در مبحث ترتیب نزول - نیازمندیم. در بخشی دیگر از پژوهش خویش، کتاب علی (ع) و مصحف علی (ع) را با یکدیگر مقایسه کرده ایم. از آن جا که روایاتی بسیار درباره کتاب

علی (ع) در منابع شیعه و سنی به چشم می آید، ویژگی های این کتاب را برشمرده ایم و این مسئله را مطرح ساخته ایم که آیا می توان مصحف علی (ع) را همان کتاب علی (ع) پنداشت. سرانجام، پایان بخش پژوهش حاضر را به طرح شبهه ها و پاسخ ها اختصاص داده ایم.

مصحف چیست

خلیل بن احمد فراهیدی (م 170 ق) می گوید: «مصحف را بدان رو مصحف گویند که جامع نوشته های میان دو جلد است.» [1] معمولاً مصحف از چند صحیفه و صحف سامان می یابد. [2] نکته ای که بیش تر لغت پژوهان بر آن پای فشرده اند و آن را بر قید «جامعیت» افزوده اند، مکتوب بودن میان دو جلد است. تفاوت صحف و مصحف در این است که صحف عبارت از ورق ها و لوح هایی است که وقتی می خواهند آن ها را به یکدیگر پیوند زنند و مجموعه ای یگانه پدید آورند، میان دو لوح یا دو جلد می گذارند. از این روی گفته اند: المصحف هو الجامع للصحف المکتوبه بین الدفتین؛ «مصحف، مجموعه صحف مکتوبِ میان دو جلد را گویند.»

بنابراین، جای دادن قرآن در مصحف، بدین معنا است که اولاً آن را از حالت پراکندگی در آورده اند و ثانیاً میان دو جلد گذاشته اند. تفاوت میان قرآن و مصحف در همین است.