رویکرد تطبیقی به پایان تاریخ از نگاه قرآن و نظریه های معاصر صفحه 41

یکدیگر باشند.

تحقق وعده در عصر نزول و امتداد آن

شماری از مفسران اهل سنت، آیه را ناظر به عصر نزول دانسته و وعدۀ حق تعالی را محقق پنداشته اند. این دیدگاه ریشه در چگونگی تفسیر واژۀ «الارض» و فراز «عبادی الصالحون»دارد. به باور شماری از مفسران اهل سنت، که شوکانی به بیشتر مفسران نسبت داده است، (1) مراد از «الارض»، زمین کفار است که با فتوحات اسلامی در عصر رسالت و خلافت تحقق یافت و امت اسلامی(بندگان صالح) (قرطبی به بیشتر مفسران نسبت داده است) وارث سرزمین کفار شدند. (2) هرچند برخی، بدون تصریح به زمان خاصی گفته اند: همۀ مؤمنان پس از راندن کفار وارث سرزمین آنان می شوند. (3) عموم مفسران، این تفسیر را از ابن عباس و کلبی نقل کرده اند. (4) یادآور می شویم؛ جز ابن عاشور که مراد از «الارض» را زمین مکه گفته، سایر مفسران به صورت سربسته و بدون اشاره به زمان ومکان خاصی، به تفسیر پیش گفته بسنده کرده اند. برداشت ما از اطلاق گفتار آنان است که امت اسلامی را در همۀ اعصار شامل می شود. از این رو، این دیدگاه، عصر ظهور و پایان تاریخ را از شمول آیه خارج نمی کند.

در برابر به اعتقاد شمار زیادی از مفسران (5) مراد از «الارض» زمین بهشت

1- فتح القدیر، ج3، ص508.
2- تفسیر قرطبی، ج11، ص349؛ مراح لبید، ج 2، ص63.
3- روح البیان، ج5، ص528.
4- التفسیر الکبیر، ج22، ص192.
5- روح المعانی، ج9، ص98.