رویکرد تطبیقی به پایان تاریخ از نگاه قرآن و نظریه های معاصر صفحه 42

است. این دیدگاه، افزون بر استدلال به سیاق آیات و آیات دیگری از قرآن و تحلیل اجتهادی، به گفتار ابن عباس استناد جسته است. (1)برابر این دیدگاه وعدۀ مزبور، بشارت به امت اسلامی در جهان آخرت است و ارتباطی با تحقق آن در این دنیا ندارد.

میراث بری سرزمین مقدس از سوی امت اسلامی نیز در تفاسیر اهل سنت، به عنوان یکی از اقوال در تفاسیر به چشم می خورد که به بعضی از آیات قرآن استناد جسته اند. (2) این قول نسبت به اقوال دیگر بسیار کم رنگ است. و برپایۀ آن، وعدۀ حق تعالی در عصر خلفا و امتداد آن تحقق یافته است.

تحقق وعده در عصر ظهور (پایان تاریخ)

به اعتقاد شمار دیگری از مفسران اهل سنت، تحقق وعدۀ حق تعالی در پایان تاریخ مجال ظهور خواهد یافت. این دیدگاه «الارض» را به زمین دنیا و «عبادی الصالحون» را به امت اسلامی تفسیر کرده است. این گروه از مفسران نیز افزون بر استناد به آیات دیگر مانند آیۀ 55 سورۀ نور به گفتار ابن عباس و کلبی تمسک جسته اند. (3) مفسران با تعبیرات گوناگون به این تفسیر اشاره کرده اند که همه حکایت از تحقق آن در پایان تاریخ دارد. صاحب تفسیر بحر العلوم پس از اشاره به اقوال می نویسد:

و یقال جمیع الأرض تکون فی آخر الزمان، کما قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: سیبلغ

1- تفسیر ثعلبی، ج 6، ص313؛ زاد المسیر، ج 3، ص217؛ روح البیان، ج 5، ص527.
2- تفسیر ثعلبی، ج 6، ص313.
3- جامع البیان، ج17، ص83؛ روح المعانی، ج 9، ص98؛ المنیر، ج 17، ص139؛ تفسیر الوسیط، ج 2، ص1620.