رویکرد تطبیقی به پایان تاریخ از نگاه قرآن و نظریه های معاصر صفحه 63

رسیده، تحقق وعدۀ حق تعالی را برای عصر ظهور متعین دانستند. اندک اختلاف آنان در تعیین مصداق آیه بود که به نظر می رسد با گفتاری که در معنای استخلاف گذشت، دست یابی به دیدگاه یکسان دشوار نیست؛ زیرا چنان که گذشت مقصود از خلافت در آیه می تواند از نوع دوم و سوم باشد که با این وصف بین دو دیدگاه جمع می شود.

دیدگاه مفسران اهل سنت

مفسران اهل سنت در پاسخ به پرسشهای یاد شده بر یک نظر نبوده و اختلاف نظر دارند.

دیدگاه غالب در میان مفسران اهل سنت، مخاطبین آیه را بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، اصحاب وی، مؤمنان نیکوکار در هر عصر و زمانی یا امت اسلامی، تطبیق داده و بر این اساس به تفسیر آیه پرداخته است. از این رو مورد آیه را بر رخدادهای صدر اسلام تطبیق داده است. (1) روایات مورد استناد و نقد آن را در فصل های بعدی خواهید دید. برخی از اینان، خطاب در «منکم» را به حاضران در وقت نزول محدود کرده اند، (2) تا از این رهگذر انحراف خلافت از مسیر اصلی را توجیه کرده و انکار واقعیتهای اعتقادی در این خصوص را سهل و آسان جلوه دهند. اما برخی از مفسران این ادعا را مردود دانسته و بر عمومیت خطاب در همه زمانها و مکانها تأکید دارند. (3)

ابن عاشور این خطاب «منکم» را عموم امت از مشرک و منافق گرفته و

1- بحر المحیط، ج 8، ص64؛ بحر العلوم، ج2، ص215؛ زاد المسیر، ج3، ص304؛ الکشاف، ج3، ص251؛ مراح لبید، ج2، ص119.
2- التفسیر الکبیر، ج2، ص413؛ غرائب القرآن، ج5، ص209.
3- التفسیر الحدیث، ج8، ص437-438.