رویکرد تطبیقی به پایان تاریخ از نگاه قرآن و نظریه های معاصر صفحه 90

خواهد ماند. این سیاق با این دیدگاه توافق ندارد. افزون بر این با اشکالاتی رو به روست که در صفحات هفتاد و سه و هفتاد و چهار کتاب ارزشمند «بررسی تطبیقی آیات مهدویت» به تفصیل آمده است.

اظهار به معنای سیطره

این دیدگاه آیه را برپایۀ ارجاع ضمیر مفعولی «لیظهره» به «دین الحق» معنا می کند. آلوسی ضمن اشاره به هر دو ارجاع گفته است: بیشتر

مفسران به «دین الحق» ارجاع داده اند. (1) بر این اساس دو احتمال در معنای آیه تصور می شود:

نخست: دین حق با حجت و برهان برسایر ادیان غلبه می کند. برخی

از مفسران اهل سنت به این احتمال گرایش پیدا کرده اند. (2)دوم: با

قهر و استیلاء. (3) بیشتر مفسران غلبۀ دین اسلام با حجت و برهان و قهر

و استیلاء بر سایر ادیان را در کنار هم آورده اند که نشان از پذیرفتن

هر دو احتمال دارد. (4) چنان که معنای لغوی ظهور هم با این معنا موافقت دارد. (5) برخی از قرآن پژوهان معاصر به رغم تلاش های ارزنده در تفسیر آیۀ شریفه در بیان احتمالات و استناد آن به مفسران به خطا رفته اند، از آن جمله احتمال اول را به مفسرانی نسبت داده اند که دیدگاه شان متعین در

1- روح المعانی، ج 5، ص278.
2- زاد المسیر، ج 2، ص254؛ تفسیر قرطبی، ج 8، ص121؛ بحرالعلوم، ج 2، ص54.
3- التفسیر الکبیر، ج16، ص32-34.
4- التبیان، ج5، ص209؛ مجمع البیان، ج5، ص38؛ التفسیر الکبیر، ج16، ص32-34؛ التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ج 6، ص265؛ تفسیر المراغی، ج 10، ص105.
5- التحقیق فی کلمات القرآن، ج7، ص182«ظهر»؛ معجم الفروق اللغویه، ص389-390.