- اخلاق نیک و بد در قرآن 1
- پیشگفتار (روش بحث) 1
- اشاره 4
- تکبّر و استکبار 4
- ترجمه 6
- بلای بزرگ در طول تاریخ بشر 8
- تفسیر و جمع بندی 8
- نتیجه نهایی 23
- تکبّر در روایات اسلامی 24
- تکبّر در منطق عقل 26
- نکته ها 28
- 1- تعریف و حقیقت تکبّر 28
- اشاره 28
- 2- شاخه های تکبّر 29
- 3- تکبّر در برابر چه کسی؟ 30
- 4- انگیزه های تکبّر 32
- 5- ریشه یابی تکبّر 38
- 6- آثار و نشانه ها 39
- 7- مفاسد و پیامدهای تکبّر و استکبار 41
- 8- درمان تکبّر 45
- 9- آزمایشهای درمانی! 50
- تواضع و فروتنی 53
- اشاره 53
- ترجمه 54
- تفسیر و جمع بندی 54
- تواضع و فروتنی در روایات اسلامی 58
- اشاره 58
- 1- تعریف تواضع 61
- 2- تواضع و کرامت انسان! 63
- حرص و قناعت 65
- اشاره 65
- ترجمه 67
- تفسیر و جمع بندی حرص، آفت بزرگ خوشبختی 68
- حرص و دنیاپرستی در احادیث اسلامی 77
- اشاره 77
- نتیجه نهایی 77
- 1- تعریف حرص 81
- 2- آثار شوم حرص در زندگی فردی و اجتماعی بشر 82
- 4- حرص مذموم و ممدوح 83
- 3- غنای درون! 83
- 5- طرق درمان «حرص» 85
- 6- رفع یک اشتباه 87
- حبّ دنیا 89
- اشاره 89
- دنیاپرستی در احادیث اسلامی 94
- دنیای مطلوب و دنیای مذموم 97
- حسد و خیرخواهی 103
- اشاره 103
- ترجمه 105
- تفسیر و جمع بندی آتش سوزان حسد 106
- نتیجه 115
- حسد در روایات اسلامی 116
- چند مسئله مهم 118
- 1- مفهوم «حسد» و تفاوت آن با «غبطه» 118
- اشاره 118
- 2- انگیزه های حسد 120
- 3- نشانه های حسد 122
- 4- پیامدها و آثار سوء حسد 124
- 5- مراتب حسد 128
- 6- درمان حسد 129
- 7- نصح و خیرخواهی 133
- غرور و خودبینی 136
- اشاره 136
- اشاره 137
- 1- مفهوم غرور 137
- غرور در قرآن مجید 138
- ترجمه 140
- تفسیر و جمع بندی 141
- 1- نکوهش غرور در روایات اسلامی 148
- اشاره 148
- نتیجه نهایی 148
- 2- اسباب غرور 150
- 3- علایم و نشانه های غرور 153
- 4- آثار و پیامدهای فردی و اجتماعی غرور 153
- 5- طرق درمان غرور 155
- (طول امل) اشاره 158
- آرزوهای دراز! 158
- ترجمه 161
- تفسیر و جمع بندی سرچشمه طول امل 162
- طول امل در روایات اسلامی 169
- آثار و پیامدهای طول امل 172
- اشاره 172
- 2- طول امل یکی از اسباب مهمّ قساوت قلب 173
- 1- طول امل سرچشمه بسیاری از گناهان 173
- 4- زندگی پررنج محصول دیگری از طول امل 174
- 3- طول امَل سبب نسیان اجل 174
- 6- محرومیّت از نعمتها 175
- 5- طول امل و زندگی ذلّت بار 175
- 7- طول امل و محروم بودن از درک حقایق 176
- 8- طول امل سبب کفران نعمت است 176
- اسباب و انگیزه های طول امل 177
- درمان طول امل 179
- آرزوهای مثبت و سازنده 182
- تعصّب و لجاجت 185
- اشاره 185
- ترجمه 187
- تفسیر و جمع بندی برنامه عمومی اقوام منحرف! 188
- نتیجه نهایی 197
- تعصّب و لجاجت در احادیث اسلامی 197
- اشاره 197
- 1- مفهوم تعصّب و انگیزه های آن 200
- 2- آثار و پیامدهای منفی تعصّب و لجاجت 201
- 3- تعصّب مذموم و ممدوح 204
- 4- تقلید سازنده و کورکورانه 206
- 5- طرق درمان 208
- 6- تسلیم در برابر حق 209
- اشاره 211
- جُبن و شجاعت 211
- ترجمه 213
- تفسیر و جمع بندی پیامبران خدا ترسو نیستند 215
- جبن و ترس در روایات اسلامی 224
- نتیجه نهایی 224
- اشاره 224
- 1- ترس معقول و نامعقول 226
- 2- آثار منفی جبن و ترس در زندگی فردی و اجتماعی 228
- 3- ریشه های جبن 229
- 4- طرق درمان و پیشگیری 231
- 5- آثار شجاعت در زندگی انسانها 233
- خودباختگی و توکّل بر خدا 237
- اشاره 237
- ترجمه 239
- تفسیر و جمع بندی بازتاب توکّل در زندگی پیامبران 240
- «توکّل» در احادیث اسلامی 249
- نتیجه نهایی 249
- اشاره 249
- 1- حقیقت توکّل 252
- 2- آثار و پیامدهای توکّل 257
- 3- اسباب توکّل 258
- 4- درجات توکّل 260
- 5- راه های رسیدن به توکّل 261
- شهوت پرستی و عفاف 263
- اشاره 263
- ترجمه 265
- تفسیر و جمع بندی بلای شهوت پرستی در طول تاریخ 267
- شهوت پرستی در روایات اسلامی 274
- پیامدهای شهوت پرستی در کلام امیر مؤمنان علی علیه السلام 276
- اشاره 277
- آثار زیانبار شهوت پرستی 277
- 1- آلودگی به گناه 278
- 3- تضعیف شخصیت اجتماعی انسان 281
- 2- فساد عقل 281
- 5- رسوایی و بی آبرویی 282
- 4- اسارت نفس 282
- عوامل و اسباب شهوت پرستی 283
- راه های درمان شهوت پرستی 286
- شکم پرستی و شهوت جنسی 290
- اشاره 293
- عفّت؛ فضیلت بزرگ اخلاقی 293
- ترجمه 295
- تفسیر نیازمندان آبرومند 296
- عفّت در روایات اسلامی 302
- نتیجه 303
- راه های پیشگیری از بی عفتی 304
- غفلت و بی خبری 308
- اشاره 308
- ترجمه 310
- تفسیر و جمع بندی «غفلت» سرچشمه اصلی بدبختی ها 311
- نتیجه 323
- «غفلت» در اخبار اسلامی 323
- نتیجه 325
- نکات مهمی درباره غفلت 326
- اشاره 326
- 1- عوامل غفلت 326
- 2- عواقب شوم غفلت 329
- 3- نشانه های غفلت 331
- 4- راه های زدودن غفلت 333
- 5- یقظه و بیداری 337
- تغافل مثبت 340
- تغافل در بیان معصومین علیه السلام 342
- اشاره 344
- بخل و امساک 344
- ترجمه 346
- تفسیر و جمع بندی سرنوشت بخیلان 348
- بخل در آینه روایات اسلامی 362
- نتیجه 362
- ریشه و نشانه های بخل 365
- آثار و پیامدهای بخل 367
- درجات بخل 368
- پیشگیری و درمان بخل 370
- جود و سخاوت 373
- اشاره 373
- ترجمه 374
- تفسیر و جمع بندی چهره سخاوتندان در قرآن 375
- سخاوت در منابع حدیث 380
- آثار و پیامدهای سخاوت 383
- راه های کسب سخاوت 385
- محدوده سخاوت 385
- صبر و بردباری 388
- عجله و شتاب 388
- ترجمه 390
- تفسیر و جمع بندی 391
- نتیجه 402
- عجله و شتاب در روایات اسلامی 402
- 1- مفهوم عجله و شتابزدگی 404
- چند نکته مهم 404
- 2- سرعت گرفتن در خیرات 405
- پیامدهای شوم عجله و شتابزدگی 407
- ریشه های این خوی ناپسند 409
- راه های درمان 410
- صبر و شکیبایی 412
- اشاره 412
- آیات صبر 413
- ترجمه 414
- تفسیر و جمع بندی الگوی صبر و اسطوره مقاومت 416
- صبر در احادیث اسلامی 432
- آثار و پیامدهای صبر 435
- شاخه های صبر 438
- انگیزه های صبر و شکیبایی 439
- جزع و بی تابی 441
- درمان جزع و ناشکیبایی 445
- فرق جزع و احساسات معقول 448
واژه «انسان» اشاره به انسان های تربیت نایافته ای است که در مسیر «بخل» و امساک و «تقتیر» قرار می گیرند و الّا انسانی که تحت تعلیم و
تربیت «اولیاء اللّه» قرار گرفته و یا حتی انسانی که فطرت خداداد خود را حفظ نموده است، بخیل و ممسک و قتور نخواهد بود.
از تعبیر آیه فوق استفاده می شود که «بخل» همیشه به خاطر نیازهای شخصی یا گروهی نیست؛ بلکه این رذیله اخلاقی، گاهی به صورتی در می آید که اگر انسان تمام خزاین خداوندی را در اختیار داشته باشد، باز هم «بخل» می ورزد، هر چند نیازش با مقدار کمی از آن بر طرف می شود.
تعبیر به «کانَ الانسانُ قَتُورا؛ انسان موجود بخیلی است» در آیه فوق به صورت مطلق، نظایر دیگری نیز در قرآن مجید دارد؛ مانند:
«انَّ الانسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُود «1»»؛ ... «انَّ الانسانَ لَکَفُورٌ «2»»؛ «انَّ الانسانَ لَکَفُورُ مُبین «3»»؛ «انَ الْانسَانَ لَظَلوُمٌ کَفَّارٌ» «4» و امثال این تعبیرات، همه اشاره به انسان هایی دارد که فطرت پاک اولیه خویش را از دست داده و از تربیت انبیا و اولیا و مربیان اخلاقی دور مانده اند و گرنه هیچ انسانی در ذات خود، ناپاک، آلوده، بخیل، ظالم و کفران کننده آفریده نشده است.
نظام آفرینش بر پاکی و سعادت انسان ها بنا نهاده شده است، نه بر زشتی و آلودگی آنها. «5»
نتیجه
آیات فوق به خوبی دیدگاه و بینش اسلام را نسبت به چهره «بخل» نشان می دهد؛ نمونه هایی از کارهای بخیلان و سرنوشت شوم آنها و آثار و پیامدهای «بخل» را در زندگی مادی و معنوی مشخص می کند و از «بخل» به عنوان یک رذیله مهم اخلاقی نام می برد. رذیله ای که با «فلاح» و رستگاری و سعادت انسان ها هرگز سازگار نیست.
______________________________
(1)- عادیات، 6.
(2)- حج، 66.
(3)- زخرف، 15.
(4)- ابراهیم، 34.
(5)- در تفسیر نمونه ذیل آیات شرح بیشتری داده شده است.
اخلاق
در قرآن، ج 2، ص: 386
بخل در آینه روایات اسلامی
در احادیث اسلامی، روایات تکان دهنده ای درباره «بخل» دیده می شود، از جمله:
1- رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی می فرمایند: «الْبَخیلُ بَعیدٌ مِنَ اللّهِ بَعیدٌ مِن النّاسِ، قَریبٌ مِنَ النّارِ «1»؛ بخیل از خدا دور است، از مردم نیز دور است و به آتش دوزخ نزدیک است». همین مضمون (با مختصر تفاوتی) از امام علی بن موسی الرّضا علیه السلام نقل شده است.
2- در حدیث دیگری، امام امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرمایند: «النَّظَرُ الَی الْبَخیل یُقْسِیِ الْقلْبَ «2»؛ نگاه کردن به بخیل، انسان را سنگدل می کند». این تعبیر نشان می دهد که باطن بخیلان آن قدر تاریک و آلوده است که بازتاب آن در چهره آنان، سبب سنگدلی نگاه کننده می شود.
3- در حدیث دیگری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که «آن حضرت در حال طواف خانه خدا بود، مردی را مشاهده کرد که در پرده خانه کعبه در آویخته و می گوید: خداوندا! به حرمت این خانه سوگندت می دهم که گناهان مرا ببخش».
رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به آن مرد فرمودند: مگر گناه تو چیست؟ آن را توصیف کن.
عرض کرد: بزرگتر از آن است که بتوانم توصیف کنم.
حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند: وای بر تو! گناه تو بزرگتر است یا خشکی ها؟!
عرض کرد: گناه من بزرگتر است ای رسول خدا!
حضرت فرمودند: گناه تو بزرگتر است یا دریاها؟!
عرض کرد: گناه من ای رسول خدا!
حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند: گناه تو بزرگتر است یا آسمانها؟!
عرض کرد: گناه من.
باز حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند: گناه تو بزرگتر است
یا عرش خدا؟!
عرض کرد: گناه من بزرگتر است ای رسول خدا!
حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند: (بگو ببینم) گناه تو بزرگتر است یا خداوند؟!
______________________________
(1)- بحار الانوار، جلد 73، صفحه 308.
(2)- تحف العقول، صفحه 214.