سیر تاریخی عزاداری تا دوره قاجاریه صفحه 1

چکیده

در این نوشتار، تاریخچه عزاداری امام حسین علیه السلام از مرحله پس از شهادت آن حضرت تا پایان دوران صفویه بررسی شده است.اولین کسانی که به اقامه عزا پرداختند، اهل بیت امام حسین علیه السلام بودند و امامان پس از آن حضرت نیز به فراخور اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر خود مجالس عزا برپا کرده و شیعیان را بدین امر تشویق می نمودند.شیعیان در دوران غیبت، از هیچ تلاشی در این راه فروگذار ننموده، با شکل گیری دولت شیعی در قرن چهارم عزاداری شکل رسمی به خود گرفت و در سرزمین های تحت حاکمیت آل بویه و فاطمیان عزاداری به اشکال مختلف برگزار می شد. تلاش های گروه های شیعی در دوره های حاکمیت حاکمان غیر شیعی مانع از تعطیلی این مراسم شد و با روی کار آمدن صفویان این عزاداری مجدداً شکل رسمی به خود گرفت.کلیدواژه ها: قیام امام حسین علیه السلام، اهل بیت علیهم السلام، عزاداری، دولت های شیعی، آل بویه، فاطمیان، مغول، صفویه.عزاداری امام حسین علیه السلام، امروزه از باشکوه ترین آیین های مذهبیِ جهان است که مورد توجّه اندیشمندان و روشنفکران، قرار گرفته است و پرسش هایی را در اذهان پدید آورده است؛ مانند چیستی ماهیت آن، خواستگاه و پیشینه تاریخی آن، ضرورت آن، هدف از برگزاری و آثار آن. ما در این نوشتار برآنیم که به خواستگاه تاریخیِ آن به طور خلاصه بپردازیم.تاریخچه عزاداری امام حسین علیه السلام در چندین مرحله، قابل بررسی است:1. مرحله پس از شهادت آن حضرت تا کشته شدن قاتلان ایشان.2. مرحله تأسیس عزاداری به صورت آیین مذهبی از سوی ائمه علیهم السلام که خود دارای مراحلی

بود:الف - زمینه سازی برای پی ریزی سنّت و آیین عزاداری از سوی امام زین العابدین علیه السلام.ب - دوران تأسیس و پی ریزی ارکانِ آن، در زمان امام باقر و امام صادق علیهما السلام.ج - دوران تکمیل و توسعه آن در زمان امام کاظم و امام رضا علیهما السلام.3. مرحله پس از تأسیس تا زمان رسمیت یافتن.4. مرحله رسمی شدن عزاداری با تشکیل دولت های مقتدر شیعی در سده های چهار و پنج.5. مرحله خلأ دولت های مقتدر شیعی، سده های ششم تا دهم.6. مرحله صفویه، سده های دهم و یازدهم.7. مرحله پس از صفویه تا امروز.در این مقاله، تاریخ عزاداری تا پایان دوره صفویه، مورد بررسی قرار می گیرد.نکتهپیش از بررسی این مراحل، یادآور می شویم که جریان شهادت امام حسین علیه السلام و قربانی شدن آن بزرگوار در راه دین، از چنان اهمّیت و ویژگی ای برخوردار بوده که شخصیت های الهی و آسمانی را حتّی پیش از شهادتش، گریانده است. روایاتی نقل شده که از گریه ابراهیم خلیل، [1] عیسی و حواریانش، [2] محمّد مصطفی صلی الله علیه وآله، [3] علیّ مرتضی علیه السلام [4] و فاطمه زهراعلیها السلام، [5] گزارش داده اند. امّا از آن جا که در این بررسی تاریخی، به سیر طبیعی آیین عزاداری به عنوان پدیده ای تاریخی و اجتماعی، نظر داشتیم، به آنچه که پس از شهادت ایشان، به صورت رفتار سوگواران، اتّفاق افتاده، پرداخته ایم.اکنون به بررسی این شش مرحله می پردازیم:

مرحله پس از شهادت تا کشته شدن قاتلان ایشان

بر اساس سنّت رایج در بین جوامع بشری، به دنبال از دست دادن یک عزیز، وابستگان او به سوگواری می پردازند. خاندان و وابستگان معاصر امام حسین علیه السلام نیز از این پدیده مستثنی نبودند؛ بلکه به دلیل وابستگی

آن حضرت به پیامبرصلی الله علیه وآله و جایگاه اجتماعی حضرت، سوگواری برای ایشان از گستره بیشتری برخوردار بود و به میان دیگر مردمان بخصوص صحابه و تابعین نیز کشیده شد؛ به گونه ای که حتّی سال شهادت امام «سال اندوه (عامّ الحُزن)» نامیده شد. [6] .این گونه سوگواری ها - که تا زمان کشته شدن قاتلان امام حسین علیه السلام ادامه داشت - [7] به جهت همانند بودن با سایر عزاداری ها و نداشتن شکل آیین مذهبی، سوگواری شخصی خاندان امام بوده است و با سوگواری آیینی آن، فرق دارد.لذا آنچه اهمّیت دارد، پس از این دوران است که امامان علیهم السلام تلاش کردند تا سوگواری امام حسین علیه السلام به صورت آیین مذهبی درآید و در بین توده مردم راه یابد که در مراحل دوم به بعد، به آنها خواهیم پرداخت.امّا گزارش های مرحله نخست عبارت اند از:1. عزاداری خاندان امام حسین علیه السلام در کنار قتلگاه ایشان، هنگام دیدن پیکرهای خونین امام و دیگر شهدا در غروب روز عاشورا. [8] .2. گریه کردن مردم کوفه هنگام دیدن خاندان امام علیه السلام به صورت اسیر و به هنگام شنیدن خطبه های این خاندان. [9] .3. اقامه ماتم در شام هنگام حضور اسیران اهل بیت علیهم السلام در مجلس و منزل یزید. [10] .4. اقامه ماتم بر سر قبر امام علیه السلام در وقت بازگشت از شام در راه مدینه. [11] .5. ماتم مردم مدینه، زمان شنیدن گریه های امّ سلمه [12] که در عالم رؤیا از شهادت امام علیه السلام باخبر شده بود. [13] .6. عزاداری امّ سلمه [14] و مردم مدینه، در پی اعلام رسمی خبر شهادت امام علیه

السلام از سوی حکومت. [15] .7. اقامه ماتم از سوی خاندان بنی هاشم، [16] مانند به سوگ نشستن ابن عبّاس و محمّد بن حنفیه [17] و ماتم برای دختران عقیل [18] و زنان بنی هاشم. [19] .8. عزاداری مردم مدینه به هنگام بازگشت اهل بیت علیهم السلام به مدینه. [20] .9. مرثیه سرایی و سوگواری همسران امام علیه السلام. [21] .10. سوگواری امّ البنین همسر امیر المؤمنین برای فرزندان شهیدش در بقیع. [22] .11. گریه و زاری و ماتم سراییِ همه روزه خاندان عبد المطلّب، در سالی که امام علیه السلام به شهادت رسید و در سال روز شهادت امام به مدت سه سال [23] . در مدینه، برای امام [24] و شرکت برخی از صحابه و تابعین در این مجالس. [25] .12. ماتم نگه داشتن اهل بیت علیهم السلام تا زمان رسیدن خبر مرگ ابن زیاد. [26] .13. پوشیدن لباس عزا از سوی اهل بیت علیهم السلام. [27] .14. گریه و اندوه برخی از صحابه و تابعین برای امام حسین علیه السلام. [28] .15.گریه و زاری توّابین بر سر مزار امام علیه السلام به هنگام حرکت به سوی نبرد با شامیان. [29] .

تأسیس عزاداری به صورت آیینی مذهبی که خود در سه مرحله به وجود آمده است

زمینه سازی برای پی ریزی سنت و آیین عزاداری