پیشگفتار
این مقاله، ترجمه بخشی از مقاله بلند «محاربه البدع وإصلاح شعائر العاشوراء» از کتاب ارزشمند حرکه الإصلاح الشیعی است که توسّط خانم سابرینا میروان و هیثم امین به زبان فرانسه تألیف شده است و آقای هیثم امین آن را به عربی برگردانده که توسّط دارالنهار للنشر بیروت در سال 2003 نشر یافته است. خانم مروین در بین سال های 1992 تا 1993 در بیروت و از سال 1993 تا 1996 در المعهد الفرنسی للدراسات العربیه، در دمشق ساکن بود. افراد مختلفی در انجام این کار به وی کمک کرده اند و با شخصیت های بسیاری گفتگو کرده و کتاب را تدوین کرده است.از آن جایی که این بخش از کتاب برای خوانندگان شیعه مفید به نظر رسید، قسمت های اصلی آن، ترجمه و تقدیم می گردد.
چکیده
تا اواخر قرن نوزدهم میلادی مراسم عزاداری برای شهیدان کربلا در جبل عامل به شکل سنتی خود و به صورت مخفیانه برگزار می گردید؛ اما از این زمان به بعد اصلاحاتی عملی در این مجالس به وسیله موسی شراره و دیگران پدیدار شد. نویسنده برای آشنایی با مراسم های عزاداری که در جبل عامل انجام می گیرد و تحولاتی که در آن از پایان قرن نوزدهم به وجود آمده، به عزاداری در پاره ای مناطق دیگری همچون عراق و ایران - که جبل عامل از نظر دینی سیاسی تحت تأثیر آنهاست - اشاره کرده و در پی آن به تحولات اصلاحی که توسط شاره و سیّد محسن عاملی صورت پذیرفته، اشاره نموده است.حرکت های اصلاحی یادشدگان بازتاب متفاوتی در میان عالمان و مردم منطقه بر جای گذاشته، که در ادامه نوشتار از آنها سخن به میان آمده است.کلیدواژه ها: عزاداری، فاجعه
کربلا، ایران، عراق، استانبول، لبنان، جبل عامل، موسی شراره، سیّد محسن امین، بدعت.حسین پسر علی و فرزند دختر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در سال (680 م / 60 ق) در کربلا کشته شد و بر پایه آنچه که در سیره وی آمده است، حسین علیه السلام برای باز پس گیری حقّ خودش برای مبارزه علیه یزید بن معاویه که جای پدرش نشسته بود، از مکّه خارج شد. معاویه با حسن علیه السلام برادر بزرگ حسین علیه السلام پیمان بسته بود که پس از خودش قدرت را به وی بسپارد. حسین علیه السلام وقتی از سوی کوفیان فرا خوانده شد، به یاری آنان اعتماد کرد؛ امّا آنان وی را یاری نکردند و او خود، خاندان و جمعی از یاران مؤمن خویش را در برابر سپاهی دید که یزید برای متوقّف ساختن او فرستاده بود. جنگی نابرابر به وجود آمد و ده روز طول کشید. [1] یاران حسین علیه السلام یکی پس از دیگری کشته شدند و او کشته شدن خانواده اش را به چشم خود می دید و در روز دهم، خود او هم کشته شد. و زنان و کودکانی که باقی مانده بودند، به عنوان اسیر به دمشق منتقل شدند و به این شکل شهادت حسین بن علی در کربلا نزدیک ساحل فرات در دهم محرم سال 680 میلادی شکل گرفت.فاجعه کربلا که در آن، امام سوم و دیگر افراد خانواده اش شهید شدند، به یک معنا داستانی است که تشیّع بر آن استوار گشته است و به خاطره شیعیان شکل بخشیده است و به پیروان این مذهب، گذشته مشترکی داده است که ریشه در
تاریخ یافته اند، بلکه الگویی قابل پیروی برایشان ساخته است. همچنین این حادثه، سنن و آدابی به وجود آورده است که ویژگی اعتقادات شیعه امامی را بنیان نهاده است. داستان کربلا در هر سال در مجالسی که شیعیان برای تجدید عهدی که آنان را با ائمه دوازده گانه پیوند می دهد، تشکیل می دهند، تکرار و یادآوری می شود و در نتیجه، امامت را که رکنی از ارکان تشیّع است، در دسترس فهم و شعور مؤمنان قرار می دهد. علما و متفکّران شیعه به طور مرتّب در طول روزگار، بدان توجّه داشته، بنیان آن را زنده کرده و حراست می کنند و مفهوم و معنای آن را غنی تر می کنند.از آغاز قرن بیستم، تحت تأثیر تحوّل در رسوم کهنی که در بین مسلمانان از طوایف گوناگون، به وجود آمد، برگزاری مجالس عزاداری برای شهادت حسین علیه السلام شکل های گوناگون به خود گرفته است.این آداب و رسوم از روزگار صفویان احیا شد و کم کم شبیه خوانی به صورت کاروانی هم بدان افزوده گشت و در نتیجه شعائر و آداب عزاداری به مناسبت عاشورا که در طول تاریخ متحول گشته است چهار شکل مشخص یافت: مجالس عزاداری یا تعزیه، زیارت قبر حسین علیه السلام و بویژه در روز عاشورا و اربعین، دسته های حسینی و شبیه خوانی.این مجالس و دسته ها به همراه خود، رفتارهای گوناگونی از آزار رسانی به خویش را پیدا کرد که از جمله آنها سینه زنی و زنجیرزنی بود. این رفتارها با توجّه به اختلاف مناطق شیعیان در جهان شکل های گوناگون و متعدّد می گرفت و کم و یا زیاد می شد.مجالس عزاداری در بین شعارهای چهارگانه یاد شده، پیش از همه، به وجود آمد.
پاره ای از گزارش ها، تاریخ آن را به همان روز عاشورا می رسانند؛ زیرا زنان خاندان حسین علیه السلام پیش از انتقال به دمشق، مجلس عزا برپا کردند. سپس در روزگار امویان به طور مخفی در خانه ها ادامه یافت و در روزگار عبّاسیان آشکارا برگزار شد. در قرن دهم میلادی / ششم هجری در بغداد، حلب و قاهره جاهایی بود که مردم آن جاها فقط برای برگزاری این قبیل مجالس جمع می شدند و به آنها حسینیّه می گفتند. در آن جا می گریستند، زاری می کردند، مرثیه سرایی می نمودند و مقاتل می خواندند.پس از آن، مجالس عزا در دهه اوّل ماه محرّم برگزار می گشت.زیارت قبر حسین علیه السلام و قبر شهدای کربلا در سده های میانه اسلامی، کاملاً برقرار بود و دلیل آن، این است که متوکّل، خلیفه عبّاسی (م 861 م) می خواست در سال 850 میلادی از این کار ممانعت به عمل آورد و در نتیجه قبر حسین علیه السلام را نابود کرد. پس از آن، روز به روز و بویژه در روزگار صفویان موضوع زیارت اهمّیت پیدا کرد. [2] .هیئت های عزاداری چنان که ابن اثیر (م 1233 م) یادآوری می کند تاریخ آن به سال 963 میلادی بر می گردد. در این سال، معزّ الدوله نخستین امیر آل بویه، عزاداری در روز عاشورا برای حسین علیه السلام را اعلان داشت و از آن تاریخ شیعیان در دسته جات عزاداری در خیابان های بغداد می چرخیدند که در مواردی موجب برخورد با اهل سنّت گشت. [3] .شبیه خوانی برای جریان کربلا را در قرن پانزده میلادی، صفویان شروع کردند و در عرف توده های ایرانی، اندیشه برپایی این قبیل نمایش ها برای گسترش مذهب اثنی عشری در شهرهای ایران، به
شاه اسماعیل نخستین شاه صفوی منسوب است. شاه عباس (م 1629 م) پس از شاه اسماعیل، برگزاری این مجالس را تشویق کرد و پس از صفویان، قاجاریان روش آنان را ادامه دادند و به جای نمایش نامه های پرده ای که در همه جا مرسوم بود، شبیه خوانی را رواج دادند. [4] امّا این کار تا مدّت ها به شهرهای ایران منحصر بود.شعائری که به گونه ای با رنج جسمی همراه است و در باورهای جاری در خاورمیانه از قدیم متداول بود.در زمان های اخیر با شعائر عاشورا پیوند خورد.اسحاق نقّاش با دلایل قانع کننده ای، تأکید می کند که شیعیان شمال ایران، نخستین افرادی بودند که زنجیرزنی را راه انداختند و جهانگرد عثمانی که در سال 1640 میلادی این اعمال خونین را مشاهده کرده بود، بدان گواهی داده است. این رفتارها از قفقاز و آذربایجان آمده و تا قرن نوزدهم میلادی هنوز به داخل ایران و کشورهای عربی راه نیافته بود. اسحاق نقّاش، زمان شروع مراسم زنجیرزنی را خیلی کهن تر فرض کرده و بر این باور است که این مراسم از روم آمده، و نخست به آناتولی و قفقاز رسیده است.در این جا در پی بررسی تاریخ این مراسم که شیعیان امامی، برای زنده نگه داشتن شهادت امام حسین علیه السلام که با توجّه به مناطق مختلف به شکل های گوناگون انجام می گیرد، نیستیم. امّا به خاطر دستیابی به این مراسم که در جبل عامل انجام می گیرد و تحوّلاتی که در آن از پایان قرن نوزدهم به وجود آمده، نیازمند به تحقیق و پژوهش هستیم و از این رو، سر کشیدن به پاره ای از مناطق دیگر، لازم و ضروری است؛ زیرا جبل عامل از
نظر دینی، تحت تأثیر عراق و ایران است.