حج در قرآن صفحه 89

کرد و آنان را به ذکر خدا متوجّه ساخت و گفت:

فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ ...؛ یعنی چون مناسک حج را انجام دادید و از عباداتِ مربوط به حجّ فارغ شدید، ذکر خدا گویید؛ زیرا ذکر خدا است که آدمی را تعالیِ روح می‌بخشد و نه یاد از پدران و اجداد کردن و به آنان بالیدن!

هدفِ اصلی این است که ارزشها تغییر یابد و ارزش انسان در داشتن تقوا و پیوند با خدا باشد، نه افتخار به آباء و اجداد. (1)

نظریه مفسران‌

ابن قُتیبه ذیلِ بحث از فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ ... نوشته است: (2)

در جاهلیّت، پس از فراغ از مراسم حج، اعرابِ جاهلی، از پدران خود یاد می‌کردند و کارهای برجسته و نیک آنان را به رخ می‌کشیدند؛ «فیقول أَحَدهم: کان أبی یقری الضیف ویصل الرحم وَیفْعلُ کذا و کذا».

زجاج در بحث از آیه مزبور، مطالبِ زیر را نوشته است: (3)

... مَناسِکَکُمْ ... ای: «متعبّداتکم الّتی أمرتم بها فی الحجّ» ... فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ ... زجّاج، موضوع توقّف عرب جاهلی را پس از انجام مراسم و مناسک حجّ و برشمردنِ فضایل آباء و محاسن پدران، بازگفته است.

... أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً ... کلمه «أشدّ» را محلًا مجرور دانسته؛ زیرا عطف

1- 1. برای آگاهی بیشتر رجوع شود به فی ظلال القرآن، ج 1، صص 289 و 290
2- 2. تفسیر غریب القرآن، ص 79
3- 3. معانی القرآن و اعرابه، ج 1، ص 364