مقدمه
از آنجا كه جوهره حركت عاشورا، حركتي سياسي بود، نگاه سياسي، مبارزاتي و اصلاح طلبانه بدان از ديرباز در بين صاحبان انديشه و قلم رواج داشته است. شاعران بسياري نيز به بعد اجتماعي - سياسي عاشورا توجه كرده در كنار سروده هاي پرسوز و نوحه هاي جانگداز بر مصائب سيدالشهداء و ياران آن حضرت، بعد حماسي و انقلابي آن را مورد توجه خاص قرار داده اند. عناصري چون ذلت ناپذيري و عزت نفس، ظلم ستيزي، افشاي ستم جائران، عدالت و برابري، اصلاح جامعه و پيكار با مفاسد، و الهام گيري آزادگان از مكتب عاشورا از جمله محورهاي سروده هاي انقلابي و سياسي بوده است.نويسنده در اين مقاله بعد از توجه به بعد سياسي حماسه عاشورا و ذكر محورهاي انديشه سياسي در نهضت كربلا، گلگشتي در بوستان شعر شاعران داشته، آنها را با عناوين: آزادي و حريت، نپذيرفتن ذلت، عدالت و آزادي، مكتب مبارزه، جاودانگي در تاريخ و... سامان داده است.
نگاه سياسي به عاشورا
اهل ادب و قلم و شاعران و نويسندگان، به حادثه عاشورا از زاويه هاي مختلف نگريسته اند و به تبع آن «زاويه نگاه»، آثار شعري و ادبي آنان نيز همان صبغه و درونمايه را يافته است.جوهره حركت عاشورا، حركت سياسي بود. امام حسين(ع) از موضع امامت مسلمين، با نپذيرفتن بيعت يزيد و نامشروع دانستن حكومت امويان و ادّعاي اينكه امامت و خلافت و رهبري حق مسلّم، مشروع و مغصوب اهل بيت است، از مدينه بيرون شد و چند ماه در مكّه اقامت گزيد و در آن مدّت، مواضع سياسي خويش را نسبت به حكومت، با مردم در ميان گذاشت و در پاسخ به «استنصار» مردم كوفه و نامه هاي دعوت كوفيان و بصريان، مسلم بن عقيل را به نمايندگي به عراق فرستاد و پس از دريافت گزارش مساعد از اوضاع كوفه و بيعت هزاران نفر هوادار مسلّح، به قصد تشكيل حكومت اسلامي و برپايي عدل و برانداختن سلطه ستم و ريشه كن ساختن غدّه شوم بني اميه، عازم سرزمين عراق شد.مبارزه با سلطه يزيدي و تلاش در راه احقاق حق ائمه و اهل بيت، حركتي سياسي الهي و از شؤون امامت بود كه آن حضرت بدان پرداخت. اين، نگاه واقع بينانه به حركت عاشورااست.امامت امّت «قدس سره»، در بعد سياسي حركت عاشورا سخنان فراواني دارد كه جهت نمونه به اين فراز دقّت كنيد:«تكليف بود آنجا كه بايد قيام بكند و خونش را بدهد، تا اينكه اين ملّت را اصلاح كند، تا اين كه اين عَلَمِ يزيد را بخواباند و همين طور هم كرد و تمام شد». [1] .«تكليف الهي خودش را تشخيص داد كه بايد نهضت كند و راه بيفتد، برود و مخالفت بكند و اظهار مخالفت و استنكار كند، هر چه خواهد شد.» [2] .«آن حضرت به فكر آينده اسلام و مسلمين بود، به خاطر اينكه اسلام در آينده و در نتيجه جهاد مقدس و فداكاي اودر ميان انسان ها نشر پيدا كند و نظام سياسي و نظام اجتماعي آن در جامعه ما برقرار شود مخالفت نمود، مبارزه كرد و فداكاري كرد.» [3] .نگاه سياسي و مبارزاتي و اصلاح طلبانه به قيام عاشورا، از ديرباز بين اهل انديشه و قلم، كم و بيش بوده است، چرا كه خود سيدالشهدا(ع)، خروج خويش را براي مبارزه با ظلم و بدعت و جهت احياي قرآن و حق و به قصد امر به معروف و نهي از منكر و اصلاح امّت معرفي كرده است:«...انّما خرجت لطلب الاصلاح في امّة جدّي...» [4] .شاعران بسياري هم به بُعد اجتماعي و سياسي آن نهضت مقدس توجه داشته و آن را سروده اند، هر چند در سالهاي نزديك به انقلاب اسلامي، اين نگرش، روشن تر و جدّي تر بوده است و پس از انقلاب، چنين رويكردي عمق و شفّافيت بيشتري يافته و اين از بركات اين نهضت است. به تعبير مقام معظم رهبري:«امروز هم شاعران و گويندگاني هستند كه براي ظلم، و فساد شعر مي گويند و اگر انقلاب ما و اين تحوّلي كه در همه اركان ملّت ما پيدا شد به وجود نمي آمد، معلوم نبود كه چه مي شد و به كجا مي رسيد؟» [5] .
انديشه سياسي در قيام كربلا
در كنار شاعراني كه با سروده هاي پرسوز و نوحه هاي جانگداز خويش، تنها به بُعد عاطفي و نوحه گري و مرثيه بر جسم چاك چاك و لب عطشان سيدالشهدا(ع) مي پرداختند، شاعراني هم بودند و هستند كه در آن حادثه، بُعد حماسي و انقلابي و انديشه هاي سياسي و الهام بخشي هاي اجتماعي و مبارزاتي آن را از نظر دور نداشته اند. عناصري كه در سروده هاي شاعران در اين محور وجود دارد، قابلعنوان گذاري به صورت محورهاي زير است:- ذلت ناپذيري و عزت نفس- ظلم ستيزي و افشاگري ستم جائران- حق گرايي و دعوت به رهبري ائمه- عدالت و برابري- آزادي و آزادگي- احياگري دين و سنّت هاي اسلامي- رسواسازي باطل و مبارزه با بدعت- اقامه حق و عدل و امر به معروف و نهي از منكر- اصلاح جامعه و پيكار با مفاسد- جاودانگي نام حسين(ع) و شهداي كربلا- موج آفريني حادثه عاشورا در تاريخ- الهام بخشي عاشورا به انقلابيون و ستمديدگان- الهام گيري آزادگان از مكتب عاشورا- نقد حكومت يزيد و شيوه هاي جاهليت اموي- آگاه سازي توده ها و دريدن پرده هاي غفلت- تبيين مظلوميّت اهل بيت(ع)- شايستگي امام حسين(ع) و عترت به امامت و پيشوايي- ضرورت فداكاري و جهاد در راه عقيده و مرام- شكست سلطه ها در برابر سلاح شهادت و مظلوميّت- برتري شهادتِ با افتخار، بر زندگي ذليلانه- ضرورت پيام رساني در حماسه هاي خونين- دشمني ديرينه جبهه يزيدي با اساس اسلامو...موارد و مفاهيمي از اين دست، كه هم در قيام عاشورا وجود داشته و از درس ها و پيام هاي اجتماعي و سياسي آن به شمار مي رود، و هم در سروده هاي شاعران متعهد و آگاه عاشورايي به وضوح ديده مي شود.روشن است كه پرداختن به مفاهيم سياسي ياد شده و تحليل و كاوش آنها در اشعار شعرا، كاري عظيم و پرحجم و بيرون از حوصله اين نوشتار است. ناچار بايد اشاراتي به نمونه هايي از سروده هاي شاعران داشت، تا گوشه اي از بازتاب اين انديشه ها در آينه شعر و ادب، روشن گردد. از آنجا كه بهره گيري از شعر، به لحاظ زبان عام و فراگير و جذاب و دلنشين آن، در جاودانه ساختن مفاهيم ديني و اجتماعي مؤثّر است، اهتمام جدّي تر در زمينه سرودن شعرهاي آييني با نگرش هاي سياسي اجتماعي به حادثه كربلا و كلاً مضامين مكتبي و حركتِ مستمر و ريشه دار دين در جامعه، مي تواند يكي از گام هاي اساسي و ارزشمند به شمار آيد.
گلگشتي در بوستان شعر
اشاره
از محورهاي ياد شده به عنوان انديشه سياسي نهضت عاشورا، به چند نمونه اشاره مي شود و ابياتي در باره آنها آورده مي شود: