حاکمیت سیاسی پیامبر و امامان از نگاه قرآن صفحه 1

منشأ حاکمیت سیاسی مطلوب از دیدگاه قرآن کریم

اشاره

بحث از حاکمیت سیاسی معصومین(ص) را با بررسی مبانی حاکمیت مطلوب در قرآن کریم آغاز می کنیم. شناخت مبانی می تواند خطوط کلی حاکمیت مطلوب را از دیدگاه قرآن کریم به ما نشان دهد و ما را راهنمایی کند تامنشأحاکمیت را دریابیم که آیا برخاسته از اراده الهی و یا به تعبیر دیگر، نصب الهی است و یا به انتخاب و اراده مردم بستگی دارد و آنان می توانند هر نوع حکومتی را در جامعه بر پا کنند. این بحث، سه محور دارد:رابطه توحید ربوبی و حاکمیت سیاسی، نقش دین در اجتماع، و اوصاف حاکمیت مطلوب

توحید ربوبی و حاکمیت سیاسی

اشاره

توحید محور اساسی در همه مباحث قرآن کریم و معیار سنجش دیگر امور است. توحید ابعاد گوناگونی هم چون توحید ذاتی، صفاتی، افعالی وعبادی دارد؛ اما آن چه در بحث حاضر اهمیت دارد، این است که به جایگاه توحید ربوبی در این جهت بپردازیم که انسانها در زندگی و امور خویش چگونه باید رفتار نمایند تا توحید ربوبی خداوند را در عالم تشریع یعنی جایی که اختیار انسان در کار است، محقق کنند.توحید ربوبی، یکی از شاخه های توحید افعالی است و به انسان می آموزد که چون هیچ خالق و آفریننده ای به جز خداوند مستقلاً درعالم عمل نمی کند و این توحید در خالقیت است، تدبیر و اداره همه امور عالم نیز در دست خداوند است و او در این زمینه، هیچ شریک وهمتایی ندارد. توحید ربوبی، در حقیقت، برخاسته از توحید در خالقیت است. وقتی خداوند خالق همه موجودات است، پس او مالکیت مطلق دارد و تدبیر امور هر چیز دراختیار مالک آن است.بدین ترتیب، امور انسانی نیز از قاعده فوق مستثنا نیست و

همان طور که خداوند تدبیر امور تکوینی همه موجودات را در اختیار دارد، تدبیر امور انسانی یعنی اموری که در حیطه اختیار انسان قرار دارد نیز در دست او است؛ اما چون اجبار انسان در این زمینه، با ماهیت اختیاری این امور منافات دارد، خداوند در آیات بسیاری از قرآن کریم، از انسان ها خواسته است تا با پیروی از احکام تشریعی او، که به وسیله پیامبران ابلاغ می گردد، خود، توحید ربوبی در زمینه امور اختیاری را در زندگی خویش اجرا کنند و غیر از او را عبادت نکنند:(ان الحکم الّا للّه امرا لّا تعبدوا الّا ایاه ذلک الدین القیم) [1] .حکم و فرمان مخصوص خداوند است و او دستور داده است که جز او را عبادت نکنید و آیین استوار همین است.در آیات دیگر قرآن کریم، ربوبیت خداوند در جنبه تشریعی، در کنار ربوبیت تکوینی بیان شده است تا به انسان ها این حقیقت را بیاموزد که هر چند خداوند به آنان اختیار داده است،ولی آنان در جنبه های اختیاری نیز باید هم چون جنبه های تکوینی، بر طبق فرمان او عمل کنند:(ام اتخذوا من دونه اولیاء فاللّه هو الولیّ و هو یحیی الموتی وهو علی کلِّ شی ءٍقدیر- و ما اختلفتم فیه من شی ء فحکمه الی اللّه ذلکم اللّه ربّی علیه توکّلت و الیه انیب) [2] .این آیات، نخست با بیان اختصاص ولایت به خداوند، توحید ربوبی را در همه ابعاد، مورد توجه قرار می دهند و بر آن به زنده کردن مردگان و قدرت مطلق او استدلال می کنند. آن گاه تنها به جنبه تشریعی ربوبیت او می پردازند و خداوند را تنها حاکم در اختلافات انسان ها می دانند و در پایان،

با نقل دو جمله «علیه توکّلت و الیه انیب» از زبان پیامبر(ص) به انسان ها می آموزند که آنان نیز با توکل و رجوع به او، عمل خود را مطابق این واقعیت تکوینی قرار دهند. علامه طباطبایی(ره) در این باره می فرماید:تعلقُ ولایت ربوبیت، به نظام تکوین، به واسطه تدبیر امور و تنظیم علت ها و معلول ها است، به صورتی که بدین ترتیب، وجود و بقای در نظر گرفته شده برای مخلوق مورد تدبیر مثل انسان تعین می یابد و تعلق آن به نظام تشریع، یعنی تدبیر اعمال انسان، به واسطه قرار دادن قوانین و احکامی است که انسان برای رسیدن به کمال سعادت، با تطبیق اعمالش بر آن ها در طول زندگی، آن ها را مراعات می کند.لازمه این که خداوند، از جهت تکوین، ولی و رب باشد، ارجاع امر تدبیر به او است با انقطاع از علت های ظاهری واعتماد بر او از جهت این که او علتی است که مغلوب نمی شود و هر علتی به او منتهی می شود و این همان توکّل است و لازمه این که او از جهت تشریع، ولی و رب باشد، رجوع به او در هر واقعه ای است که انسان در طول زندگی، با آن مواجه می شود و این همان انابه است. پس کلام خداوند، «علیه توکلت و الیه انیب» (یعنی در همه امورم رجوع می کنم) تصریح به ارجاع همه امور تکوینی و تشریعی به خداوند دارد. [3] .

دو احتمال درباره ربوبیت تشریعی خداوند