حاکمیت سیاسی پیامبر و امامان از نگاه قرآن صفحه 17

هم درباره آیه 83. خود این روایات نیز که در آن ها به آیات تطهیر و آیه ولایت استشهاد شده شاهد گویای بیان عصمت و مصداق اولی الامر هستند. [194] .

حاکمیت سیاسی ائمه و ولایت در آیه (انّما ولیکم اللّه)

اشاره

آیه دوم درباره حاکمیت سیاسی ائمه(ع)، ولایت «الّذین آمنوا» با اوصاف خاصی را در کنار ولایت خداوند و پیامبر اکرم(ص) مطرح می کند:(انّما ولیّکم اللّه و رسوله و الّذین آمنوا الّذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه وهم راکعون). [195] .هر چند این تنها آیه ای نیست که ولایت مؤمنان را مطرح می کند، ولی شکل خاص آیه، موجب شده که مفسران شیعه و اهل سنت، هم درباره ولایت و هم درباره «الّذین آمنوا» بحث کنند. البته روایاتی که در شأن نزول آیه نقل شده نیز سهم عمده ای در طرح این بحث ها داشته است.همه مفسران شیعه، ولایت در این آیه را به معنای تصرف در امور دانسته اند و بر اختصاص «الّذین آمنوا» به حضرت علی(ع) و تعمیم آن به دیگر ائمه(ع) تأکید دارند. [196] در مقابل، مفسران اهل سنت، ولایت رابه معنای نصرت گرفته و «الّذین آمنوا» را شامل همه مؤمنان می دانند. [197] البته به خاطر روایات بسیاری که آیه را مخصوص حضرت علی(ع) می داند، آنان این احتمال را یا صرفاً ذکر کرده و گذشته اند [198] و یا به رد آن پرداخته اند. [199] .هر دو گروه برای مدعای خود، به شواهدی در خود این آیه و آیات دیگر و روایات استنادکرده اند. اهل سنت با اعتراف به کاربرد ولایت در معنای تصرف در امور اجتماعی، [200] چون این آیه در بین آیاتی قرار گرفته که درباره ولایت گرفتن مشرکان و کافران است و ولایت در این موارد را به معنای نصرت

می دانند، درباره ولایت در این آیه نیز همین گونه حکم می کنند. [201] آنان هم چنین به دلیل نسبت ولایت در این آیه به «الذین آمنوا» و شمول این تعبیر بر همه مؤمنان، این آیه را با آیه (المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض) [202] هم معنا می دانند و چون رابطه ولایت در آیه دوم، رابطه نصرت و دوستی مؤمنان با همدیگر است، نه رابطه تصرف در امور به معنای رهبری امور اجتماعی، نتیجه می گیرند در آیه مورد بحث نیز همین رابطه مورد نظر است.علمای شعیه بر ادعای خویش به دو قسمت از آیه استدلال می کنند: اول «الّذین آمنوا». آنان معتقدند که این تعبیر، با توجه به اوصاف خاصی که برای آن آمده است (الذّین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه و هم راکعون) به شخص یا اشخاص خاص، در واقعه ای مشخص اشاره دارد، زیرا جمله «و هم راکعون» حالت خاص صدقه دادن در هنگام نماز را بیان می کند [203] و صدقه دادن در حال رکوع در نماز، عمل مستحبی خاصی نیست که مردم با انجام دادن آن، به صفت خاصی نایل شوند. [204] .دوم «ولیّ». آنان در این باره، با توجه به سیاق آیه، که در آن «ولی»به ضمیر «کم» اضافه شده و همه مؤمنان را مخاطب قرار داده است و سپس بعد از خداوند متعال و پیامبر اکرم (ص) «الّذین آمنوا» را به عنوان مصداقی از «ولی» معرفی می کند، می گویند که اگر مقصود از «الّذین آمنوا»، همه مؤمنان باشد، اتحاد مولی و مولی علیه لازم می آید و هر کسی ولی خود می شود؛ اما اگر فرد یا افراد خاصی مصداق آن باشد، این مصداق از مؤمنان، هم

چون پیامبر(ص) از جمع مؤمنان خارج فرض شده و ولیّ آنان قرار می گیرد. [205] .

معنای ولایت در آیه (انما ولیکم اللّه...)

اینک به بررسی آیه شریفه با توجه به این دو نظر می پردازیم. قبلاً درباره معنای ولایت، به تفصیل سخن گفتیم و نتیجه گرفتیم که ولایت، بیش از یک معنا ندارد. [206] این معنا نحوه ای ارتباط خاص بین افراد بود که به تأثیر گذاری افراد بر همدیگر و نحوه ای از تسلط بریکدیگر می انجامید، هر چند که این تأثیرگذاری و تسلط، بر اساس جهت ارتباط حاصل شده بین آنان، متفاوت می شد و گاهی تنها تسلط یک دوست بر دوستش، گاهی تسلط یک هم پیمان بر هم پیمان خود و گاهی تسلط یک مولی بر بنده و اقسام دیگری را در پی داشت. بدین ترتیب، به کار بردن این کلمه در موارد مختلف و بین افراد گوناگون، نه موجب می شود که این کلمه در دو معنا به کار رود و نه وجهی برای یک سان بودن آثار آن وجود دارد و همان طور که محبت در یک معنا به کار می رود، ولی دارای مراتب مختلف و آثار مختلف است، ولایت نیز دارای یک معنا و مراتب و آثار مختلف است. از این رو، هر چند آیه مورد بحث، در بین چند آیه قرار گرفته است که همه از ولایت بحث می کند و به طور یقین، در مواردی که ولایت کافران بر مؤمنان مطرح است، تنها نحوه ای از تسلط به واسطه هم پیمانی بر یاری و نصرت و دوستی مقصود است، نه رهبری اجتماع و به دست گرفتن زمام امور و قانون گذاری؛ اما این نمی تواند دلیل باشد که وقتی ولایت به خداوند متعال

و پیامبر اکرم(ص) نسبت داده می شود نیز همین رتبه از ولایت، با همان آثار، مورد نظر باشد و نه رتبه والاتری که آن آثار نیز در ضمن آن تحقق می یابد.

تفاوت معنای ولایت در آیه (انما ولیکم اللّه...) و آیات قبل و بعد