حاکمیت سیاسی پیامبر و امامان از نگاه قرآن صفحه 18

دو تفاوت مهم در بیان ولایت، در این آیه و آیات قبل و بعد آن، گواه بر تفاوت رابطه ولایی در این آیات است. در آیات قبل و بعد، ولایت به صورت جمع (اولیاء) به کار رفته است و حتی در آیه (المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض) که علمای اهل سنت ولایت در آن را شبیه ولایت در این آیه می دانند، نیز همین گونه است، در حالی که آیه مورد بحث، از «ولی» به صورت مفرد سخن می گوید.مفسران شیعه و اهل سنت، [207] مفرد بودن را بدین علت می دانند که قرآن کریم می خواهد این ولایت را برای خداوند، بالاصاله و برای پیامبر(ص) و مؤمنان، به تبع او قرار دهد و صورت جمع (انما اولیاءکم) این مطلب را نمی رساند. آیا کدام رتبه از ولایت تصویر درستی از اصلی بودن ولایت درباره خداوند، و تبعی بودن آن درباره پیامبر(ص) و مؤمنان به ما ارائه می دهد؟ آیا می توان تصور کرد که یاری مؤمنان به همدیگر، تابع و فرع یاری خداوند باشد، در حالی که نخست مؤمنان به یاری همدیگر و یاری خداوند بر می خیزند و آن گاه خداوند نصرت خود را شامل حال آنان می کند؟(ان تنصروا اللّه ینصرکم و یثبّت اقدامکم). [208] .اگر خدا را یاری کنید، او هم شما را یاری می کند و قدمهای شما را پا برجا می کند.(وزلزلوا حتی یقول الرسول و الّذین آمنوا متی نصراللّه الا انّ نصراللّه قریب). [209] .علامه طباطبائی درباره نسبت

ولایت به معنای نصرت پیامبر اکرم(ص) می فرماید:هرگز نمی توانیم مؤمنان را جدا از پیامبر(ص) تصور کنیم و آنان را دارای خصوصیتی بدانیم که پیامبر(ص) یاور آنان باشد و در قرآن کریم نیز چنین تعبیری نیامده است، بلکه یا همه مؤمنان، اعم از پیامبر(ص) وظیفه دارند دین را یاری کنند و در صورت جدا شدن پیامبر(ص) از آنان، وظیفه مومنان است که او را یاری کنند. [210] .بدین ترتیب، تنها ولایتی که اصالت درمورد خداوند و تبعیت در مورد دیگران را می توان به آن نسبت داد، ولایت تکوینی و تشریعی او است. این ولایت حاکمیت مطلق خداوند بر جهان است (ان الحکم الا للّه) که پیامبران(ص) و بندگان شایسته اش نیز به تبع و با اذن او، دارای آن هستند و چنین ولایتی را تنها عده معدودی از مؤمنان می توانند داشته باشند، نه همه آنان. پس مقصود از «الّذین آمنوا» نیز فرد با افراد خاصی هستند.تفاوت دوم بین ولایت، در این آیه و آیات پیرامون آن، اعتباری بودن ولایت در آن ها و حقیقی و واقعی بودن آن در این آیه است. در آن آیات در همه آیاتی که رابطه ولایی بین مؤمنان و کافران مطرح می شود از این که مؤمنان کافران را اولیا قرار دهند، نهی شده است:(یا ایّها الّذین آمنوا لا تتخذوا الیهود و النصاری اولیاء...) [211] .ای مؤمنان، یهود و نصارا را ولی نگیرید....پس این رابطه، به دست خود مؤمنان است، آنان می توانند کافران را اولیا قرار دهند و خداوند آنان را از چنین کاری نهی کرده است؛ ولی آیه مورد بحث، از یک واقعیت خبر می دهد و چه مؤمنان بخواهند و چه نخواهند، چنین ولایتی

وجود دارد و در ولایت تشریعی، آن را این گونه می توان تصور کرد که آنان چنین حقی از سوی خداوند دارند وممکن است مردم آن را بپذیرند یا نپذیرند؛ همانطور که ولایت تکوینی و تشریعی در اختیار خداوند است. هر چند کافران اختیار دارند که آن را نپذیرند.البته رابطه ولایی بین مؤمنان و نیز بین کافران؛ امری حقیقی و واقعی است، نه اعتباری و قرار دادی.قرآن کریم نیز در هنگام بیان این رابطه، از واقعیتی خبر می دهد:(المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض....). [212] .مردان و زنان با ایمان، بعضی، ولی بعضی دیگرند.ما نیز قصد نداریم بین آیه مورد بحث و این آیه، از این جهت تفاوت بگذاریم، بلکه این تفاوت، اتحاد رتبه ولایت و آثار آن را بین آیه مورد بحث و آیات پیرامون آن، که دارای ولایتی اعتباری اند، از بین می برد و با توجه به نسبت ولایت حقیقی دراین آیه به خداوند و پیامبر(ص) ولایت «الّذین آمنوا» نیز از همین سنخ است، نه از سنخ ولایت حقیقی، که بین مؤمنان است و در آیه 71 سوره توبه، به آن اشاره شده است و افراد دارای چنین ولایتی، از لحاظ مقام و رتبه باید هم سنخ پیامبر اکرم(ص) باشند

احتمالات در الّذین آمنوا با توجه به قید و هم راکعون

با این که تعبیر «الّذین آمنوا» همه مؤمنان را شامل می شود و قرآن کریم در صدها آیه، مؤمنان را با آن نام برده است، اما در این آیه، خصوصیتی به آن نسبت داده شده که در هیچ آیه دیگری نیامده است.جمله «و هم راکعون» قیدی است که حالت «الّذین آمنوا» و خصوصیات آنان را در کنار «یقیمون الصلوه» و «یؤتون الزکوه» بیان می کند. این قید

برای همه مفسران، سؤال برانگیز بوده است. آنان با مواجه شدن با این پرسش که قید به چه منظوری آمده است، به پاسخ گویی به آن پرداخته اند. مفسران اهل سنت دو پاسخ به این پرسش داده اند:اول این که رکوع به معنای مطلق خضوع و خشوع است و به وسیله آن، منافقان از «الّذین آمنوا» خارج می شوند؛ زیرا هرچند آنان نیز مانند دیگر مسلمانان نماز می خوانند، ولی چون در نماز خود با کسالت و بی نشاط هستند و نمازشان خشوع ندارد، قرآن کریم با این قید، آنان را خارج کرده است. [213] .دوم این که مسلمانان در هنگام نزول آیه، در مسجد، حالت های مختلفی داشتند. بعضی نمازشان را تمام کرده بودند و بعضی در حال رکوع بودند و بعضی در حالت قیام، و خداوند می خواسته است همه آنان در آیه داخل شوند. پس بعد از گفتن اصل برپایی نماز، حالت خاص رکوع را نیز گفته است. [214] .پاسخ دوم، در این شکل مطرح شده بسیار مبهم است؛ زیرا مگر همه مؤمنان در هنگام نزول آیه، در مسجد بوده اند که آیه شریفه بخواهد همه آنان را با بیان قیودی یاد کند و چه خصوصیتی در رکوع بوده که تنها آن آمده است؛ زیرا به احتمال زیاد، بعضی از آنان در حالت قیام بوده و بعضی در سجده بوده اند و «یقیمون»به معنای برپاکنندگان نماز، هر چند شامل این نماز گزاران می شود، ولی شامل راکعین نیز هست؛ اما از روایات شأن نزول آیه، مشخص می شود که این ابهام، از قطعه قطعه کردن این روایات نشأت گرفته و در حقیقت، این پاسخ، بخشی از روایتی است که در آن آمده

است:عن ابن عباس، قال: خرج رسول اللّه(ص) الی المسجد و الناس یصّلون بین راکع و ساجد و قائم و قاعد، و اذا مسکین یسأل، فدخل رسول اللّه(ص) فقال: «اعطاک احد شیئا؟» قال: نعم. قال:«من؟» قال: ذلک الرجل القائم. قال: «علی ای حال اعطاکه؟» قال: و هو راکع. قال: «ذلک علی بن ابی طالب». قال: فکبّر رسول اللّه(ص) عند ذلک.... [215] .اما پاسخ اول نیز دارای نقص عمده ای است؛ زیرا طبق آن، تعبیر «الذین آمنوا» شامل منافقان نیز هست وحتی اوصافی مانند «یقیمون الصلوه» و «یؤتون الزّکوه» نیز آنان راشامل می شود [216] و تنها قید «و هم راکعون». آنان رإ؛««ه ه خارج می کند، در حالی که در قرآن کریم از نماز منافقان به «یقیمون الصلوه» تعبیر نمی شود، بلکه درباره آنان دو تعبیر به کار رفته است:(و اذا قاموا الی الصلوه قاموا کسالی). [217] .(و لایاتون الصلوه الاّ و هم کسالی و لاینفقون الاّ و هم کارهون). [218] .منافقان همیشه در مقابل مؤمنان قرار می گیرند و هیچگاه تعبیر«الّذین آمنوا» درباره آنان به کار نمی رود:(و لیعلمنّ اللّه الذین آمنوا و لیعلمنّ المنفقین). [219] .(المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض...). [220] .(و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض...). [221] .و ایمان مخصوص قلب انسان است و منافق در باطن، کافر است، هر چند اظهار ایمان می کند:(قالت الاعراب آمنّا قل لم تؤمنوا و لکن قولوا اسلمنا و لمّا یدخل الایمان فی قلوبکم). [222] .هر چند برای رکوع، به معنای خشوع نیز می توان در این آیه، تصویر صحیحی ارائه کرد، این گونه که «الّذین آمنوا» همه مؤمنان را شامل می شود و این قیدهای سه گانه، آن رامخصوص گروه خاصی از مؤمنان می کند؛ زیرا درجات ایمان متفاوت

است و گروه های متفاوت با رتبه های متفاوتی در میان مؤمنان وجود دارند که یک دسته از آن ها خاشعین هستند:(و المؤمنین و المؤمنت والقنتین و القنتت... و الخشعین و الخشعت). [223] .و در این آیه، خداوند این گروه از مؤمنان را «ولی» برای مؤمنان دیگر قرار داده است.اما در این تصویر، معنای درستی برای ولایت نمی یابیم؛ زیرا ولایت در رتبه نصرت و دوستی میان همه مؤمنان است و در رتبه رهبری اجتماعی نیز باید به صورت واضحی بیان گردد، نه با صفتی مانند خشوع که صفتی درونی، و شناخت آن بسیار مشکل است. از سوی دیگر چنین طرحی را هیچ کس ارائه نداده است.مفسران از سدی نقل کرده اند که هم «الّذین آمنوا» را شامل همه مؤمنان می داند و هم می گوید که حضرت علی(ع) بود که انگشترش را در حال رکوع به فقیر بخشید:قال: ثم اخبرهم بمن یتولاهم فقال: (انّما ولیکم اللّه و رسوله و الّذین یقیمون الصّلوه و یؤتون الزکوه وهم راکعون) هؤلاء جمیع المؤمنین و لکن علی بن ابی طالب مربه سائل و هو راکع فی المسجد فاعطاه خاتمه. [224] .برای این کلام، دو وجه می توان بیان کرد: اول این که او می خواهد بگوید: «الّذین آمنوا» عام است و با جمله «وهم راکعون» حضرت علی(ع) به عنوان مصداقی از آن ذکر شده است و این آیه از موارد ذکر خاص بعد از عام است. دوم این که هر چند الّذین آمنوا عام است و با در نظر گرفتن قیدهای آن نیز باز می تواند گروهی از مؤمنان را شامل شود؛ ولی در زمان نزول آیه، تنها یک مصداق داشت؛ زیرا فقط حضرت علی(ع) بود که انگشتر خویش

را به فقیربخشید.وجه اول با آیه شریفه سازگار نیست؛ زیرا جمله «و هم راکعون» حال است [225] و حالتی از «الّذین آمنوا» رابیان می کند و هر دو، یک مصداق بیش تر ندارند. ضمیر «هم» نیز به «الّذین آمنوا» بر می گردد و هر دو تعبیر در آیه، به صورت جمع آمده است. پس نمی توان یکی را بر همه مؤمنان حمل کرد و دیگری را بر مصداقی از آن.

جمع بودن «الذین آمنوا» با این که یک مصداق بیش تر ندارد