حاکمیت سیاسی پیامبر و امامان از نگاه قرآن صفحه 19

وجه دوم، همان نظر شیعه درباره این آیه است به همراه پاسخ این اشکال، که جمع بودن «الّذین آمنوا» و قیدهای آن را با انطباق بر حضرت علی(ع) سازگار نمی داند؛ زیرا همان طور که در این وجه آمده است و مفسران شیعه نیز آن را بیان کرده اند، [226] الفاظ آیه در معنای خود، به کار رفته است؛ ولی این معنا در زمان نزول، تنها یک مصداق داشته است و چنین کاربردی نه تنها جایز، بلکه نمونه های بسیاری در کلام عرب و قرآن کریم دارد.وجوهی نیز برای جمع آمدن «الّذین آمنوا» با این که در آن زمان، مصداق واحدی داشته، بیان شده است.زمخشری در این باره می گوید:فان قلت: کیف صحّ ان یکون لعلیّ(ع) و اللفظ لفظ جماعه؟ قلت: و جی ء به علی لفظ الجمع و ان کان السبب فیه رجلاً واحداً، لیرغب الناس فی مثل فعله فینالوا مثل ثوابه، و لینبه علی انّ سجیّه المؤمنین یجب ان تکون علی هذه الغایه من الحرص علی البرّ و الاحسان و تفقد الفقراء. [227] .در این وجه، مشخص نشده که ثواب حضرت علی(ع) چه بوده است که دیگر مردم نیز با انجام کار او می توانند به آن دست یابند. آیه با خطاب به

مؤمنان، ولایت را به خداوند متعال و پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) نسبت داده است. این ولایت، با توجه به خاص بودن «الّذین آمنوا» ولایت حکم و تصرف در امور است؛ زیرا همان طور که قبلاً گفتیم، ولایت نصرت و محبت، عمومی است. حال آیا مؤمنان با انجام چنین کاری می توانند به چنین ولایتی دست یابند؟ این مطلبی است که اصلاً در آیه شریفه مطرح نیست، بلکه حصری که در آیه آمده است، آن را نفی می کند. هر چند در تاریخ آمده است که افرادی برای دست یافتن به چنین مقامی و قرار گرفتن مصداقی از آیه، با تمهیداتی می خواسته اند کاری کنند که آنان نیز در حال رکوع، به فقیر صدقه بدهند؛ ولی موفق نشده اند.از طریق شیعه، روایات بسیاری نقل شده است که علت جمع بودن را تعمیم آیه شریفه به دیگر ائمه(ع) بیان می کند. در روایتی حسین بن ابی العلاءاز امام صادق(ع) روایت می کند:قال: ذکرت لابی عبداللّه(ع) قولنا فی الاوصیاء انّ طاعتهم مفروضه. قال: فقال: نعم، هم الّذین قال اللّه تعالی: (اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول واولی الامر منکم) و هم الّذین قال اللّه عزّوجلّ: (انّما ولیّکم اللّه و رسوله والّذین آمنوا). [228] .در روایت دیگری زراره از امام باقر(ع) نقل می کند:سألته عن قول اللّه عزّوجل: (و ما ظلمونا و لکن کانوا انفسهم یظلمون). قال: انّ اللّه تعالی اعظم و اعزُّ و اجلُّ و امنع من ان یظلم و لکنّه خلطنا بنفسه، فجعل ظلمنا ظلمه و ولایتنا ولایته حیث یقول: (انما ولیّکم اللّه و رسوله و الّذین آمنوا)؛ یعنی الائمّه منّا. [229] .از این رو، روایتی را که کتاب های اهل سنت به امام باقر(ع)،

نسبت داده شده که ایشان در پاسخ سؤال از معنای این آیه، فرموده اند: «علیٌ من المؤمنین» [230] باید بر طبق روایات بالا معناکرد، نه آن گونه که قرطبی برداشت کرده است که «الذین آمنوا» همه مؤمنان را شامل می شود.

حاکمیت سیاسی ائمه از نظر اختصاص امامت به آنان

اشاره

آیه 124 سوره بقره، از آیاتی است که می توان برای اثبات حاکمیت سیاسی ائمه معصومین(ع) به آن استدلال کرد. در این آیه شریفه، حضرت ابراهیم(ع) پس از تحمل آزمایش هایی از سوی خداوند، به مقام امامت نصب می شود. آن گاه از سوی او درخواستی مطرح می شود که آیا فرزندان مرا نیز به این مقام دست رسی هست یا نه؟ و پاسخ می شنود که ظالمان راهی به سوی مقام امامت ندارند:(واذا ابتلی ابراهیم ربّه بکلمات فاتمهنّ قال انی جاعلک للناس اماما، قال و من ذریتی قال لا ینال عهدی الظالمین).در این آیه شریفه، محور اصلی بحث درباره حاکمیت سیاسی معصومین(ع) بر درخواست حضرت ابراهیم(ع) و پاسخ خداوند مبتنی است. البته در این آیه، در این باره نیز بحث شده است که آیا مقصود از امامت حضرت ابراهیم(ع) مقام نبوت او بوده است یا نه؟ علامه طباطبائی به بررسی سخن بعضی مفسران پرداخته است که مقصود از امامت حضرت ابراهیم(ع) را همان نبوت او دانسته اند و با قراین و شواهد بسیار، آن را رد می کنند؛ زیرا قضیه امامت، در آخر عمر حضرت ابراهیم(ع) بوده است و نبوت او از زمان جوانی آغاز شده است، زمانی که نزد عمویش، آذر زندگی می کرده است و امامت او در زمانی بوده است که دارای فرزندان بوده است و از این رو، او مقام امامت را برای ذریه اش درخواست کرده است. [231] .اما به نظر

می رسد که رازی و هم فکران او، که به طرح این بحث، یعنی اتحاد مقام امامت و رسالت، در حضرت ابراهیم(ع) پرداخته اند در صدد نبوده اند که بگویند: معنای کلمه امامت و رسالت، یک سان است و حتی نمی خواسته اند بگویند که این دو یک مقام هستند. فخر رازی، هر چند در رویارویی با مشکل امامت و نبوت حضرت ابراهیم(ع) می گوید که چون انبیا مقتدای مردم هستند و مردم از آنان تبعیت می کنند، پس امامت حضرت ابراهیم(ع) همان نبوت او است، اما بلافاصله تصریح می کند:انّ قوله «للناس اماما» یدل علی انه تعالی جعله اماما لکل الناس و الذی یکون کذلک لابّد و ان یکون رسولاً من عند اللّه مستقلاً بالسرع لانه لوکان تبعأ لرسول آخر لکان ماموما لذلک الرسول و لا اماما...و الخلفاء ایضا ائمه لانهم رتبوا فی المحلّ الذی یجب علی الناس اتباعهم و قبول قولهم و احکامهم و القضاه و الفقهاء ایضاً ائمه لهذا المعنی و الذی یصلّی بالناس یسمّی ایضا اماما لان من دخل فی صلاته لزم الأتمام به...فثبت بهذا انّ اسم الامام لمن استحق الاقتداء به فی الدین. [232] .این سخن رازی، سه قسمت دارد. در قسمت اول، بین دو دسته از رسولان الهی فرق می گذارد: رسولانی که دین مستقل داشته اند و رسولانی که تابع دین دیگری بوده اند. او دسته اول از رسولان را امام می نامد. پس بر طبق این بخش از سخن او، هر رسولی امام نیست و این درست منطبق با آن چیزی است که در روایات شیعه نیز وارد شده است که حضرت ابراهیم(ع) نخست رسول بود و سپس به مقام امامت رسید. در ادامه سخن، رازی خلفا را نیز

امام می نامد؛ زیرا آنان در جایگاهی قرار گرفته اند که بر مردم لازم است از آنان تبعیت کنند و سخن و احکام آنان را بپذیرند.او سپس قاضی، فقیه و امام جماعت را نیز امام می داند؛ زیرا همه این مصادیق، در این معنا، که مورد ا قتدا هستند و مردم از آنان تبعیت می کنند، مشترکند. بدین ترتیب، او معنای امامت را اقتدا و تبعیت در امور دینی و اجتماعی معرفی می کند.بنابراین، هویدا است که هیچ کس نمی خواهد با یک سان شمردن معنای لغوی امامت و رسالت و حتی با اتحاد این دو مقام، مشکل رسالت و امامت حضرت ابراهیم(ع) را حل کند؛ اما فخر رازی چون توجه داشته است که مسأله رهبری دینی واجتماعی، درمعنای امامت نهفته است و رسالت نیز چنین لازمه ای را در بر دارد، دچار مشکل شده است که چگونه حضرت ابراهیم(ع) پس از این که رهبر جامعه و مردم بوده است، دو باره به رهبری نصب شده است؟ او این مشکل را این گونه حل کرده است که رسالت حضرت ابراهیم(ع) یک رسالت کامل بوده و دین او تابع هیچ دینی نبوده است، در حالی که رسولان غیر امام، دینشان تابع دین دیگری بوده است.اما به نظر می رسد که لازم نیست برای حل این مشکل، مقام امامت و رسالت حضرت ابراهیم(ع) را یکی دانست؛ زیرا این احتمال قوی است که او پیش از رسیدن به مقام امامت، تنها رهبری یک اجتماع محدود و کوچک را بر عهده داشته است و پس از نیل به مقام امامت، رهبری عمومی و کلی جامعه را برعهده گرفته است. این نکته، در آیه شریفه نیز آمده است که

می فرماید:«ما تو را امام مردم قرار دادیم».

حقیقت امامت و شرایط آن