پیشگفتار
اشاره
امر تحقیق، تصحیح و احیای متون کهن، کاری است که علیرغم ضرورت و اهمیّت فوق العاده آن در بازسازی هویّت فرهنگی ما، به دلایلی مورد بی مهری و کم توجّهی قرار گرفته. شاید یکی از عمده ترین این دلایل دشواری این مقوله باشد. تصحیح متون ظرایف و پیچیدگیهای بسیاری دارد و مستلزم آگاهیهای فراوان علمی و فنّی است. هر چند در بدو امر چنین به نظر نمی آید، امّا آنان که تجاربی در این زمینه دارند، به عمق این سخن بخوبی واقفند.
در سالهای اخیر حرکت مبارک احیای میراث مکتوب شتاب افزونتری گرفته و مراکز متعدّدی در این عرصه گام نهاده اند. از جمله مرکز پژوهش و آموزش کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی که در کنار سایر فعالیتهای خود، توجّه ویژه ای به این امر نموده و با درایت ریاست فرهیخته کتابخانه، جناب حجه الاسلام و المسلمین سیّد محمد علی احمدی ابهری، و همّت مدیریت اندیشمند مرکز پژوهش و آموزش، استاد و دوست ارجمندم جناب آقای علی اوجبی، که خود از مرارت چشیدگان وادی تصحیح متون هستند، به احیا و نشر برخی نسخ خطّی، از جمله نشر مجموعه رسائل گنجینه بهارستان توفیق یافته است.
توفیق الهی و الطاف ذوات مقدّسه معصومین علیهم السّلام عنایت مدیریت محترم مرکز پژوهش و آموزش را متوجّه بنده نمود و علیرغم کمی زاد و توشه علمی و صلاحیت فنّی، مسئولیت تدوین مجموعه علوم قرآنی و روایی گنجینه بهارستان را بر دوشم
نهادند.
مقدمه، ص: 28
از اینکه سعادت خدمتی به آستان قرآن و سنّت نصیبم گشت، بسیار خرسند شدم و با عرض شکر و نیاز به درگاه بی نیاز مطلق و استمداد از خزانه کرم بی منتهای امیر مؤمنان علیه السّلام کار را آغاز نمودم.
رسائل متعدّدی از مجموعه های گرانبهای نسخ خطّی کتابخانه مجلس شورای اسلامی برگزیده شد و تصویر پاره ای از آنها به دست آمد، و با همکاری متن پژوهان و فرهیختگانی چند، آنچه در این مهلت اندک فراهم آمد در دو بخش علوم قرآنی و علوم روایی به شرح ذیل تقدیم دوستداران و جستجوگران فرهنگ ایران و اسلام می گردد:
الف. علوم قرآنی
1. رسم القرآن: از کهن ترین رسائل فارسی در زمینه رسم الخطّ قرآن که توسّط ابو بکر بن احمد بن حسین بن مهران نیشابوری (295- 381 ه. ق) تألیف گردیده و دارای اهمیت ویژه ای در زمینه کتابت قرآن می باشد. این رساله بر اساس نسخه شماره 6/ 12155 مجلس شورای اسلامی توسّط استاد دکتر ابو القاسم امامی تحقیق و با نسخه چاپی آن نیز مقابله شده است.
2. سلک البیان: تألیف ملّا محمّد جعفر استرآبادی (1198- 1263 ه. ق) معروف به شریعتمدار، که در آن به بیان کلمات قرآنی که احتمال اشتباه در قرائت آنها وجود دارد پرداخته و به ترتیب سوره های قرآن، به تفصیل کلمات مزبور را بیان کرده است. نگارنده، این رساله را بر اساس نسخه شماره 12077 کتابخانه مجلس شورای اسلامی بازخوانی نموده است.
3- عمده القاری: منظومه ای مختصر در علم تجوید که توسّط مؤلّفی ناشناخته به نام حافظ شرف به سال 703 ه. ق سروده شده و با اشعاری روان، به سادگی احکام
تجوید را بیان کرده است. این منظومه بر اساس نسخه شماره 5393 کتابخانه مجلس شورای اسلامی توسّط آقای محمّد شیرین کار بازخوانی شده.
4. تحفه الحفّاظ: منظومه ای مفصّل تر از رساله پیشین، تألیف نصره بن عمر ملقّب به
مقدمه، ص: 29
سکندر، از دانشمندان قرن نهم هجری، که با نظمی دلنشین خلاصه ای از همه احکام تجویدی را از شش کتاب دیگر برگزیده است. این منظومه بر اساس نسخه شماره 5393 کتابخانه مجلس شورای اسلامی به وسیله آقای سیّد محمّد یوسفی بازخوانی شده.
5. مرادیه: این رساله نیز در علم تجوید به نگارش در آمده و مؤلّف ناشناس آن در سده دهم هجری می زیسته است. آقای سیّد محمّد یوسفی بازخوانی این رساله را از روی نسخه شماره 500 ط کتابخانه مجلس شورای اسلامی به اتمام رسانده اند.
6. تفسیر آیه الکرسی: به دلیل اهمیت و عمق معنایی این آیه شریفه، دانشمندان مسلمان بسیاری به تفسیر آن همّت گماشته اند. از آن جمله شمس الدین خفری متکلّم، حکیم، منجّم و فقیه بلندپایه عصر صفوی، در این رساله که به زبان عربی نگارش یافته، به گفته خود به بیان بعضی از لطایف سیّد آیات، یعنی آیه الکرسی، پرداخته و در پایان خواصی را نیز برای آن ذکر کرده است. آقای علی واجبی این رساله را بر اساس نسخه شماره 2/ 7137 کتابخانه مجلس شورای اسلامی و دستنوشت شماره 6/ 362 کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی تصحیح نموده است.
7. عروه الوثقی: شرحی دیگر بر آیه الکرسی از فرزند صدر المتألّهین شیرازی (در گذشته 1070 ه. ق) این شرح به زبان فارسی و در سه نمایش سامان یافته:
1) تشخیص دینی که اکراه
نباشد. 2) تحقیق معنی طاغوت و کفر بدان و 3) تبیین مراد از عروه الوثقی.
در نمایش سوم، به تفصیل مصادیق عروه وثقی را، که امیر المؤمنین و فرزندان گرامی آن حضرت علیهم السّلام هستند، با تمسّک به آیات و روایات بیان نموده. مصحّح این متن نیز آقای علی اوجبی هستند و تصحیح را بر مبنای دستنوشت شماره 4943 کتابخانه مجلس شورای اسلامی انجام داده اند.
8. فضیلت سوره توحید: نگاشته میر داماد (969- 1040 ه. ق) دانشمند برجسته عصر صفوی، که علیرغم ایجاز و اختصار، با استناد به جوامع روایی شیعه و تفسیر کبیر امام فخر رازی فضیلت سوره توحید را بیان کرده و به توجیه و تفسیر آن دسته از روایات که
مقدمه، ص: 30
حضرت علی علیه السّلام را به سوره توحید تشبیه کرده اند، پرداخته است. این رساله بر اساس نسخه های: مجلس شورای اسلامی به شماره 2/ 4553، و شماره 14/ 3323 و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره های 1837 و 1838 توسّط آقای علی اوجبی تصحیح شده.
ب- علوم روایی
1. شرح حدیث کنت کنزا مخفیا: این شرح که به اشتباه از صدر المتألهین یا شیخ بهایی و یا علاء الدوله سمنانی دانسته شده، از رسائل شیخ اشراق محیی الدین عربی (در گذشته 638 ه. ق) است که در پاسخ به اشکالی بر مضمون آن، تألیف نموده. ابن عربی در این رساله چهار جواب به اشکال مزبور ارائه کرده است. خانم فاطمه فنا این متن را بر اساس نسخه شماره 32/ 3321 کتابخانه مجلس شورای اسلامی باز خوانی، و با پنج نسخه دیگر موجود در همین کتابخانه به شماره های 202/ 3454، 45/ 14280،
8/ 3920، 11/ 206 و 35/ 1822 مقابله و تطبیق نموده است.
2. صحیفه المحبّه: در مجموعه میراث مکتوب اسلامی، چهل حدیث های فراوانی به چشم می آید. این رساله ترجمه منظوم چهل حدیثی است که توسّط سائل کاشانی (در گذشته 940 ه. ق) سروده شده. ناظم هر حدیث را در قالب دو بیت به زیبایی بیان کرده است. آقای جویا جهانبخش بر اساس نسخه شماره 1016 کتابخانه مجلس شورای اسلامی، این رساله را تصحیح کرده اند.
3- ستّین عادلی: عادل بن علی بن عادل (در گذشته قرن 10 ه. ق) که از عالمان و شاعران گمنام عهد صفوی است، در این رساله شصت حدیث نبوی را با بیانی ساده و روان در قالب یک یا دو بیت فارسی به نظم کشیده. این رساله پیش از این در مجموعه میراث حدیث شیعه به چاپ رسیده، امّا عدم بهره مندی مصحّح محترم آن از نسخه مجلس شورای اسلامی و نیز برخی کاستیها در تحقیق و تصحیح، چاپ مجدّد آن را ضروری نمود. آقای دکتر عبد الحسین مهدوی تصحیح این متن را بر اساس نسخه شماره
مقدمه، ص: 31
5/ 14401 کتابخانه مجلس شورای اسلامی و نسخه شماره 1003 کتابخانه آیت اللّه مرعشی (ره) به انجام رساندند.
4. الاربعون: علّامه عظیم الشأن، ملّا محمد باقر مجلسی (1037- 1110 ه. ق) در میان خیل آثار گرانبهای بجای مانده از خویش، چهل حدیثی نیز به یادگار نهاده است.
احادیث منقول در این اثر، که به زبان فارسی تألیف شده، جملگی از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و پیرامون خواصّ او راد و اذکار می باشد. این متن بر اساس نسخه
شماره 12389 کتابخانه مجلس شورای اسلامی، توسّط آقای محمود نظری باز خوانی شده.
5. الدّرّ المکنون: مجموعه ای از 283 حدیث کوتاه منقول از امیر المؤمنین علیه السّلام که در ابوابی به ترتیب حروف الفبا توسّط امین الاسلام فضل بن حسن طبرسی (در گذشته 548 ه. ق) صاحب مجمع البیان گرد آورده شده است. آقای بشیر جزایری این رساله را، که نثر اللئالی نیز نامیده شده است، بر اساس نسخه 2/ 7107 کتابخانه مجلس شورای اسلامی باز خوانی کرده اند.
6. سلوه الشیعه: گرد آوری اشعار منسوب به امیر المؤمنین علیه السّلام پیشینه ای دیرینه در میان مسلمانان، اعمّ از شیعی و سنّی، دارد. ابو الحسن علی بن احمد فنجگردی (در گذشته 513 ه. ق) نیز رساله حاضر را، که کهن ترین مجموعه اشعار منسوب به حضرت است که به دست ما رسیده، با گزینش 64 قطعه از اشعار منسوب فراهم آورده. این رساله، که شیفتگان فراوانی از اهل تحقیق چشم انتظار نشر آن بوده اند در مواردی با دو چاپ موجود دیوان منسوب به حضرت علی علیه السّلام نیز مورد مقایسه قرار گرفته. مبنای تصحیح این متن توسّط آقای جویا جهانبخش، نسخه شماره 7099 کتابخانه مجلس شورای اسلامی بوده است.
7. فضل الصلوات: فضیلت صلوات بر پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت وی علیهم السّلام مورد اتّفاق فرق مختلف اسلام بوده و از دیر باز تا امروز کتابها و رسائلی در این زمینه به رشته تحریر در آمده. رساله حاضر نیز یکی از آثار مختصر امّا ارزشمند در این زمینه می باشد.
واعظ سبزواری، که روضه الشهداء و جواهر التفسیر از معروفترین آثار وی می باشد، در این
مقدمه، ص: 32
رساله، که منتخبی از کتاب تحفه الصلوات خود اوست، به بیان فضیلت و فوائد و آداب و کیفیت صلوات بر پیامبر و اهل بیت وی علیهم السّلام پرداخته است. این رساله بر اساس نسخه شماره 14352 کتابخانه مجلس شورای اسلامی توسط آقای سیّد محمّد یوسفی بازخوانی شده است.
8. ضوابط الاسماء و اللّواحق: شیخ فخر الدین طریحی (در گذشته 1085 ه. ق) در این رساله مختصر به بیان کنیه ها و القاب پیامبر و امامان علیهم السّلام و اصحاب و راویان و سپس فرق شیعه و بیانی در علّت وقوع اشتباهاتی در اسناد احادیث را می آورد. آقای بشیر جزایری این رساله را بر مبنای نسخه شماره 7051 کتابخانه مجلس شورای اسلامی بازخوانی کرده اند.
9. ادعیه میریه: حسن ختام این مجموعه، رساله ای دیگر از میرداماد (در گذشته 1040 ه. ق) است، مشتمل بر دعاهای منقول از خطّ میر، که با مقدّمه دلنشین مصحّح محترم آقای علی اوجبی، بس دلنوازتر و روح افزاتر گشته. نسخه شماره 12496 کتابخانه مجلس شورای اسلامی اساس این تصحیح واقع گردیده. خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ.
علیرغم تلاش ما در جهت همگونی شیوه تصحیح و ویرایش متن، تعدّد پژوهندگانی که در فراهم آمدن این مجموعه سهیم بوده اند، با سلایق و روشهای گونه گون، بی شک نایکدستی هایی را بر کلّ مجموعه تحمیل نموده است.
در مواردی که تنها یک نسخه مورد استفاده قرار گرفته است، شیوه قیاسی، و در دیگر موارد شیوه تلفیقی با گزینش احتمال راجح و برخی موارد تصحیح بر مبنای نسخه اساس مبنای کار بوده. دو قلّاب برای افزوده های مصحّحان و دو نشانه «+» و «-» برای بیان فزونی و کاستی نسخه های بکار رفته
است.
همانطور که پیشتر بیان شد، این کار تنها به لطف الهی و مدد ذوات مقدّسه معصومان بخصوص امیر مؤمنان علی علیه السّلام کرده آمد. شکر و سپاس بی اندازه خود را به درگاه الهی و آستان مقدّس آنان نثار می کنم و از عزیزانی که در فراهم آمدن این دفتر نقشی داشته اند
مقدمه، ص: 33
به نیکی یاد و پاداش فراوان برای آنان آرزو می کنم:
ریاست دانشمند کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مدیریت محترم مرکز پژوهش و آموزش، مدیران و کارکنان بخشهای مختلف کتابخانه که در مراحل مختلف یاری گر ما بودند، جناب آقای محمود خانی، سرکار خانم پروین رسولی و بنفشه ابو طالبی که حروفچینی و صفحه آرایی این مجموعه به همّت ایشان به انجام آمد، و بالاخص پژوهندگان گرانمایه ای که با بزرگواری در تصحیح و تحقیق این رسائل بی هیچ چشمداشتی تحمّل مشقّت نمودند.
همچنین بر خود لازم می دانم از همسر بزرگوارم که با صبر و گذشت خویش و در برخی مراحل همکاری و همراهی در بازخوانی این مجموعه یاریم نموده، قدردانی نمایم.
در پایان یکی از مناجاتهای منقول از میر داماد را زینت بخش این مقال می سازیم:
اللّهمّ اجمع شملی و أصلح لی شأنی و یسّر لی أمری و إن کان عسیرا، فإنّک علی تیسیر کلّ عسیر قدیر و إنّ تیسیر کلّ عسیر علی قدرتک سهل یسیر.
و اخر دعوینا أن الحمد للّه ربّ العالمین سیّد مهدی جهرمی سیزدهم رجب المرجّب 1421 بیست و یکم مهر ماه 1379 میلاد مولود کعبه علی علیه السّلام