تأملی در نهضت عاشورا صفحه 213

مفهوم امام

مفهوم امام

نکته ی سومی که ما را در این بحث یاری می کند آن است که اصولا «امام» در اندیشه ی شیعه ی امامی در حوزه ی سیاست و معنویت چه جایگاهی دارد؟ می دانیم که بجز امام علی علیه السلام و فرزندش امام مجتبی علیه السلام دیگر امامان هیچ نوع پست سیاسی نداشتند. این استثنا را باید در مورد امام رضا علیه السلام نیز بکار ببریم. جز آنکه امام رضا علیه السلام آشکارا از پذیرش خواسته ی مأمون روی برتافت و تنها به اجبار آن را پذیرفت. افزون بر آن، شرط کرد تا هیچ نوع دخالت اجرایی در امور سیاسی و جز آن نداشته باشد. اکنون پرسش این است که جدا شدن امامان از رهبری سیاسی، چه آثاری بر مفهوم امامت در اندیشه ی شیعه بر جای میگذاشت؟ به طور طبیعی نتیجه ی آن این بود که بار روحی و معنوی مفهوم امام بیشتر می شد. سیر رشد تجرد در مفهوم «ولایت» می توانست ناشی از همین تجربه ی تاریخی غیر سیاسی بودن مفهوم امام باشد. ولایت در اصل نوعی سرپرستی سیاسی بود (1) که بر پایه ویژگیهای برتر در علم و عمل

تعریف می شد، اما به موازات ضعف سیاسی آن در مرحله ی عمل، بار صوفیانه ی آن افزوده شده و بجای کاربرد در حوزه ی سیاست، درحوزه ی ماوراء طبیعی کاربرد یافت.

عدم درگیر بودن با سیاست به معنای جد آن، حوزه ی حدیثی شیعه را به سمت دیگری کشاند. بحث هایی که درباره ی ویژگیهای امام مطرح شده، و نیز آنچه در پایان حوزه ی اقتدار امام آمده، نشان می دهد که توجه به ابعاد ماوراء سیاست، بسیار بیشتر از بعد سیاسی به معنای «احکام السلطانیه» است. شاید در این زمینه مهمترین شاهد آن باشد که بحث از امامت در شیعه، به حوزه ی کلام سپرده شده و به سخن دیگر در ضمن اصول عقاید درآمد. در حالی که اگر جنبه های عملی در آن قوی بود، به حوزه ی فقه سپرده می شد. در چنین وضعیتی می توان تصور کرد که چگونه حادثه ای چونان کربلا که آشکارا رنگ سیاسی و نظامی داشته، در روند حرکت تصوف گرایانه در امامت، حل شود.