تأملی در نهضت عاشورا صفحه 262

به هر روی، حرکت زیدیه ادامه یافت.

مهم ترین ویژگی این حرکت در مقایسه با حرکت امامیه، یکی در حفظ رویه ی انقلابی بود که امامی مذهبان از آن دست کم در ظاهر پرهیز داشتند و دیگری عدم سخت گیری آنان در مباحث کلامی و فقهی بود. این یک واقعیت است و تا به امروز که زیدیه شیعه بودند و در مسائلی، آرای شیعی را کاملا حفظ می کردند - مانند گفتن حی علی خیر العمل در اذان - اما بعدها با فرقه ی حنفی به مقدار زیادی نزدیک شدند. مطالعه ی زندگی عالمان قرن پنجم هجری به راحتی می تواند به ما نشان دهد که حنفی ها و معتزلی ها در زیدیه به هم رسیده اند. به عبارت دیگر، زیدیه در بسیاری از مسائل فقهی خود حنفی و از نظر کلامی معتزلی اند. البته همه ی حنفی ها، نه زیدی هستند و نه معتزلی، بلکه راه دیگری را انتخاب کرده و تنها در فقه، و نه در کلام و سیاست، از ابوحنفیه پیروی کردند.

پاسخ این که چرا زیدیه و حنفیه و معتزله به هم رسیدند، در تحولات انقلابی و فکری میانه ی قرن دوم هجری نهفته است. این زمان دو قیام زیدی، در مدینه و بصره، در سال 145 و 146، یکی به رهبری محمد بن عبدالله معروف به نفس زکیه و دیگری برادرش ابراهیم صورت گرفت. در قیام ابراهیم که در عراق بود، ابوحنفیه فتوای به لزوم خروج همراهی مردم با آن را داد؛ چنان که بسیاری از فقهای دیگر عراق چنین کردند و حتی خود هم شرکت کرده و کشته شدند. به علاوه برخی از رهبران معتزله نیز از این قیام حمایت کردند. به مرور این نزدیکی سبب شد تا فقه حنفی و کلام

معتزلی در میان زیدیه رواج یابد. این پروسه نیاز به بررسی تاریخی بیشتری دارد که تا قرن هفتم هجری ادامه می یابد. در آغاز قرن چهارم، ابن عقده (م 333) یکی از بزرگترین محدثان دنیای اسلام، که شیعه مذهب و زیدی جارودی است، کتاب اخبار ابی حنیفه و مسنده می نویسد که بسیاری از نقلهای آن بر جای مانده است. (1) یکی از واضح ترین نمونه های آن، موفق بن احمد خوارزمی حنفی (م 568) است که هم حنفی است هم معتزلی و هم زیدی. وی خطیب معروف خوارزم در نیمه ی نخست قرن ششم و نویسنده ی کتاب مقتل الحسین است که پس از این از آن یاد خواهیم کرد.