چکیده
در این مقاله به ابعاد نظامی واقعه عاشورا اعم از جنگ روانی، تهمیدات و تدابیر دو طرف درگیر، هدفها، ارزیابی و مقایسه تعداد نیروها و سازمان رزم، آب و رویدادهای پیرامون آن و سایر مسایل پرداخته شده است. شیوه کار بدین صورت است که ابتدا با استناد به روایات و منابع قوی، اصل مسأله ارائه شده و با مبنا قرار دادن آن، تحریفات موجود در تحقیقات انجام شده مورد نقد و بررسی قرار گرفته و در نهایت نتیجه ای ارائه شده است.در بحث جنگ روانی به عملیات روانی امام حسین (ع) و یارانش در قالب سخنرانیها، موعظه ها، مذاکرات، گفتگوهای مستقیم و رجزها اشاره شده است. از طرف اردوگاه امویان نیز تحرکاتی وجود داشته که بدان نیز پرداخته شده است.هدفهای طرفین متفاوت بود. عبیدالله قصد تسلیم و بیعت امام را داشت اما امام حسین (ع) شهادت را برگزیدند. در بحث مربوط به تمهیدات طرفین، ابتدا به اقدامات عبیدالله بن زیاد از زمان رسیدنش به کوفه تا رویدادهای روز عاشورا که به صورت فرستادن دسته هایی از نیروها برای کنترل راه ها و مرزهای کوفه و بصره و نیز کنترل و سرکوب و قتل و غارت اردوی کوچک امام حسین (ع) صورت گرفته است اشاره می شود. در مورد تدابیر امام حسین (ع) به چگونگی محل استقرار اردو ویژگیهای آن و کندن خندق اطراف خیمه ها و مسأله تل اشاره می گردد و به ابهامات و تحریفات نیز پاسخ داده می شود. همچنین در مورد آب و رویدادهای مربوط به آن، بستن آب به روی یاران امام و عکس العملهای امام در این مورد محور بحث
قرار گرفته است. در مورد افراد و استعدادهای رزمی طرفین به انعکاس آمار و ارقام منابع درباره ی تعداد افراد طرفین برای درگیری و تلفات آنها اشاره و نتیجه لازم گرفته شده است. در مورد رویدادها ابتدا مراحل نبردها و سپس چند مورد از تحریفات مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه
واقعه ی عاشورای سال 61 ه. ق گر چه از ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و اخلاقی قابل مطالعه و تحقق است و تاکنون نیز بدان پرداخته و درباره ی آن سخنها گفته و مطالبی نوشته اند، اما یکی از زوایای مهم و قابل توجه در این واقعه، بعد حماسی و نظامی آن است که مستقلا بدان پرداخته نشده است. این واقعه که تبلور تضادهای اعتقادی و سیاسی بوده به صورت فعل و انفعالات نظامی روز عاشورا و روزهای قبل از آن عینیت یافت.درست از زمانی که عبیدالله بن زیاد خود را به کوفه رساند، تحرکات نظامی آغاز شد و مقدمات وقوع این واقعه غم انگیز و این نبرد نابرابر شروع شد. ابن زیاد تدابیر لازم نظامی را اندیشید، و نیروهای نظامی لازم را تهیه و تدارک کرد. امام حسین (ع) گرچه قبل از رسیدن به محدوده ی تحت کنترل در کوفه، از قطقطانه تا کربلا از انجام این اقدامات باخبر شد و در عین حال به راه خود ادامه داد، اما در اولین برخورد با نیروهای تحت امر حر بن یزید ریاحی، که در قطقطانه به هم رسیدند، امام حسین (ع) عملیات روانی خود را شروع کرد که تا آخرین لحظات درگیریهای روز عاشورا بطور دو جانبه ادامه یافت، که بخشی از بررسیهای این مقاله را تشکیل می دهد. همچنین درباره ی آب و
رویدادهای پیرامون آن، تدابیر امام حسین (ع) در مورد انتخاب محل استقرار اردوی خود و رویدادهای روز عاشورا و آمار و ارقام نفرات طرفین و قربانیان و چگونگی سازمان رزم بحث شده است.شیوه کار بدین گونه است که ضمن اینکه روایات و مندرجات منابع دست اول با هم تطبیق یافته، مطالب مطالعات و تحقیقات درباره ی این موضوعات با منابع اصلی مقایسه شده تا صحت و سقم مطالب سنجیده شود و تحریفات موجود استخراج گردد. امید است استادان ارجمند در تکمیل و غنای آن و در جهت برداشتن گامهای بعدی مرا از راهنماییهای خود بهره مند فرمایند.
جنگ روانی
بخش قابل توجه عملیات روانی را تبلیغات هدفداری تشکیل می دهد تا اذهان نیروهای انسانی جبهه مقابل را در معرض تهاجمی قرار دهد که انگیزه آنان را از مقاومت در جنگ سلب کند.این مسأله در وقایع روز عاشورا و روزهای قبل و بعد از آن جلوه های مختلفی دارد به گونه ای که هر یک از طرفین درگیر به گونه ای بدان پرداخته اند. البته شیوه ها و محتوای جنگ روانی طرفین با هم تفاوتهایی داشته است. امام حسین (ع) و یارانش با روشنگری، موعظه و نصیحت در قالب آیات قرآنی، رجزخوانی، نفرین، سخن گفتن، مذاکره کردن و افشاگری و نقل فضایح مخالفان به جنگ روانی پرداختند ولی طرف مقابل با تخطئه، کتمان حقایق، خلق مثالب، زخم زبان، شماتت و ارعاب، سعی در تضعیف روحیه یاران امام حسین (ع) داشتند. آماج تهاجمات روانی هر طرف بر مردم کوفه و افراد طرف مقابل بود. محتوای رجزهایی که خوانده شده و در تاریخ ثبت و ضبط شده، آرمانها، افکار، سطح فکر و اعتقادات طرفین و رجزخوانها را نشان می دهد.
به هر حال بخش قابل توجهی از وقایع مربوط به عاشورا را جنگ روانی از این دست تشکیل می دهد. البته برخی از این عملیاتها از سوی عامل آنها آگاهانه و به منظور تضعیف و درهم شکستن قوای روحی دشمن بود و برخی دیگر نیز خود بخود چنین تأثیری داشت. مهمترین و بیشترین بخش عملیات روانی طرفین قبل از روز عاشورا شروع شده بود اما بخش دیگر آن در روز عاشورا و در خلال نبردها انجام یافت. دو طرف همزمان، هم در موضع تهاجمی و هم در موضع تدافعی بودند.دستگاه اموی هم در پی بیعت گرفتن از امام بود اما امام و یارانش عمل به تکالیف الهی را مد نظر قرار داده بودند.اگر اولین تکاپوی جدی نظامی عبیدالله بن زیاد را در ایجاد فاجعه جانگداز کربلا فرستادن هزار نفر نیروی نظامی به فرماندهی حر بن یزید تهیمی یربوعی برای فرود آوردن اجباری کاروان حسین (ع) در محلی بی آب و علف و بی پناهگاه به حساب آوریم، اولین تلاش امام در اجرای عملیات روانی بر ضد دشمن را در همین مرحله ملاحظه می کنیم. در اولین برخورد با این نیرو امام حسین (ع) به غلامانش فرمودند که به این جماعت و اسبانشان آب دهند. [1] .این حرکت امام از نظر روانی بر نیروهای حر تأثیر طبیعی داشت به گونه ای که برخی بدین پندارند که این حرکت مانع جنگ بین آنان شد. اما واقعیت امر این است که اصلا حر مأموریت جنگ با امام را نداشته است، بلکه موظف بود اردوی امام را به کوفه سوق دهد. [2] پس از اینکه آنها را سیراب کردند امام در اولین سخنرانی خود