درآمد
«اصلاح » و «اصلاح گری » از جمله مباحثی است که دارای سابقه کهنی است . ضرورت اصلاحات و ارزش حیاتی آن ، در قرآن و روایات و نیز در اندیشه دانشوران با تعابیر گوناگون بیان شده است .رهبران ادیان و پیامبران ، خود را مصلح و اصلاح گران جامعه بشری معرفی کرده اند. برخی از آنان نیز در همین راه به شهادت رسیده اند. موضوع اصلاح طلبی ، امروزه در گفتمان سیاسی - اجتماعی بحث مهم و دامنه داری است که اندیشمندان هر کدام به فراخور حال و دیدگاه خود بدان پرداخته اند. اما در این بین ، کسانی بوده و هستند که به نام اصلاح گری به «افساد» مشغول بوده و جامعه را به فساد و تباهی می کشند.یکی از مباحث مهمی که می تواند در بحث اصلاحات رهگشا باشد، تفکیک اصلاحات دینی از اصلاحات غیر دینی است که در روشن شدن مسأله اهمیت به سزایی دارد. بر همین اساس ، در این مقاله سعی شده است ، مبانی و مولفه های بنیادین اصلاحات اسلامی (حسین (ع)) ترسیم شود تا به تصویری روشن از اصلاحات حسینی دست یابیم . این مهم موجب تمییز مصلحان و اصلاحات راستین از اصلاح طلبان و اصلاحات دروغین خواهد گردید.
معنا و مفهوم اصلاحات
پیش از آن که به بررسی اصول و مولفه های «اصلاح طلبی » از چشم انداز دینی ، به ویژه از دیدگاه امام حسین (ع) بپردازیم ، ارائه تعریفی روشن از واژه اصلاح و اصلاحات در تفکر دینی لازم و ضروری است .«اصلاح » به معنای سامان دادن ، بهینه ساختن و به نیکی درآوردن و نیز «درست کردن ، نیکو کردن ، به سازش درآوردن ، آراستن و به صلاح آوردن » است .مرحوم شیخ طوسی می نویسد: «الصلاح استقامه الحال ، والاصلاح : جعل الشی ء علی الاستقامه »؛ یعنی اصلاح معتدل
قرار دادن چیزی است . علامه طباطبایی آن را به «لیاقت و شایستگی » معنا می کند.اصلاح در قرآن ، در مقابل افساد است . افساد یعنی نابسامانی ایجاد کردن و از حالت تعادل بیرون بردن . چنان که راغب اصفهانی می گوید: «الفساد خروج الشی ء عن الاعتدال قلیلاً کان او کثیراً و یضادّه الصلاح ، و یستعمل ذلک فی النفس و البدن و الاشیاء الخارجه عن الاستقامه .»؛ فساد، هر گونه خارج شدن اشیا از حالت اعتدال است خواه کم باشد یا زیاد، و نقطه مقابل آن ، اصلاح است که در جان و بدن و اشیایی که از حد اعتدال خارج می شوند، تصور می شود.المیزان ، این دو واژه را در دو صفت متقابل و متضاد قرار داده است : «فان ّ الصلاح والفساد شأنان متقابلان .» به گفته شهید مطهری : «افساد و اصلاح از زوج های متضاد قرآن است ، زوج های متضاد یعنی واژه های اعتقادی و اجتماعی که دو به دو در برابر یکدیگر قرار گرفته اند و به کمک یکدیگر بهتر شناخته می شوند؛ از قبیل : توحید و شرک ، ایمان و کفر، هدایت و ضلالت ، عدل و ظلم ، خیر و شر، اطاعت و معصیت ، تقوا و فسوق ، استکبار و استضعاف و غیره .برخی از این زوج های متضاد، از آن جهت در کنار یکدیگر مطرح می شوند که یکی باید نفی و طرد شود تا دیگری جامه تحقق بپوشد. اصلاح و افساد از این قبیل است .» قرآن کریم نیز این دو واژه را مقابل هم به کار برده ، می فرماید: (الذین یفسدون فی الارض و لا یصلحون )(والله یعلم المفسد من المصلح )(ام نجعل الذین آمنوا و عملوا الصالحات کالمفسدین فی الارض )از این رو، مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: «فساد عبارت است از تغییر دادن هر چیزی
از آنچه طبع اصلی آن اقتضا دارد، و اصلاح ، باقی ماندن هر چیزی است به مقتضای طبع اصلی اش تا آنچه خیر و فایده در خور آن است بر آن مترتب گردد، بدون آن که به خاطر فسادش چیزی از آثار نیک آن تباه گردد.»و به فرموده رهبر معظم انقلاب :«اصلاح این است که هر نقطه خرابی ، هر نقطه نارسایی ، هر نقطه فاسدی به یک نقطه صحیح تبدیل شود.»از همین جا معنای «عمل صالح » روشن می شود. هر چند قرآن کریم دقیقاً مشخص نفرموده و نام نبرده که عمل صالح چیست ، اما از آثار آن می توان آن را شناخت ؛ از جمله :(شایستگی به درگاه خداست )؛ در مقابلش ثواب قرار داد (کلمه طیّب را بالا می برد).پس عمل صالح یعنی عمل بی عیب و نقص ، خوب ، اصلاح شده ، پاک ، بر اساس تقوا، پسندیده و شایسته ، کار پرسود و فایده برای مومنان و جامعه در تمام زمینه ها.قاعده کلی که از آیات قرآن به دست می آید، این است که عمل صالح باید همراه باایمان باشد؛ زیرا ایمان به عمل جهت می دهد و مصلحان را هدایت می کند. از این رو، منظور از اصلاحات قرآنی ، صرف انجام کار خوب ، از هر کس ، با هر انگیزه و اعتقادی نیست ، بلکه کار شایسته و اصلاح گری باید همراه با ایمان باشد از همین روست که در آیات متعدد، ایمان در کنار عمل صالح آمده و فواید آن ذکر شده است ؛ مانند رسیدن به حیات طیب ، عدم خوف و ترس برای انجام دهنده آن ، جزای نیکو، پاداش کامل نزد خدا، بخشش الهی ، و پاداش دو برابر.به طور کلی ، اعمال صالح در مقابل مال دنیا نهاده شده و بر
آن برتری داده شده است : (المال و البنون زینه الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثواباً و خیرٌ املاً).بنابراین اصلاح طلبی به مفهوم قرآنی ، باید توأم با اعتقاد به خدا و در واقع ، در جهت اهداف الهی باشد.بدین منظور، قرآن کریم رسالت بزرگ پیامبران را اصلاح در زندگی مادی و معنوی انسان ها معرفی نموده ، پیامبران را مصلح می نامد. برای مثال ، حضرت شعیب (ع) هزاران سال پیش فرمود: (ان ارید الّا الاصلاح ما استطعت ) و پس از وی حضرت موسی (ع) فرمود: (اصلح و لاتتّبع سبیل المفسدین )مفهوم اصلاح به دلیل بار ارزشی و عاطفی مثبت آن در ادبیات دینی سابقه دیرینه ای دارد. در این جا تنها به سه مورد اشاره می شود:1- خداوند در قرآن کریم درباره منافقان می فرماید: (چون به آنان گفته شود، در زمین فساد نکنید، می گویند: ما خود اصلاح گر هستیم . به هوش باشید که آنان فسادگرانند ولکن نمی فهمند.)از این آیه و آیات مشابه به دست می آید که افراد و گروه های مختلف همواره با شعارهای زیبا و مورد پسند و مقبول عامه ، کالای خود را عرضه می دارند و بعضاً نیز موفق می شوند با پنهان کردن نیات و مکنونات باطنی خود، به اهداف شومشان دست یابند.2- فرمان حضرت علی (ع) به مال اشتر است ؛ حضرت امیر (ع) یکی از مأموریت های چهارگانه مالک اشتر را «استصلاح اهلها» در کنار جهاد با کفار، اخذ مالیات و عمران بلاد می دانند. استصلاح نیز به معنای تربیت دینی و اخلاقی است . به عبارت دیگر، اهتمام به تربیت دینی و اخلاقی مردم ، حقی است که مردم بر عهده والی دارند و وظیفه ای بر دوش والی نسبت به مردم است .البته ،
وجود این حق مستلزم درک خاصی از انسان و حقوق و تکالیف اوست که عمدتاً در انسان شناسی الهی و اخلاقی قابل ردیابی است . این حق را در صورتی می توان ردیابی کرد که برای انسان ، غایت و هدفی در نظر بگیریم .3- به انگیزه قیام امام حسین (ع) و عبارت «انّما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدّی » باز می گردد. مراد حضرت از این تعبیر، اصلاح بدعت ها و رشتی هایی است که به نام اسلام و حکومت دینی ، پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و شهادت حضرت امیر (ع) برجامعه اسلامی تحمیل شده است .هدف امام حسین (ع) بازگشت به سیره پیامبر اکرم (ص) و حضرت امیر (ع) است . به عبارت دیگر، هدف قیام اصلاح طلبانه سیدالشهدا، بازگشت به اسلام ناب محمدی (ص) بوده است که می فرمایند: «انّما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدّی . اریدان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدّی و ابی علی بن ابی طالب (ع)»