صداقت و سیمای صادقین در قرآن و حدیث صفحه 82

توريه و موارد جواز دروغ (107)

مقدار ضرورت بايد قناعت نمود نه اين كه اين استثنائات باعث جرأت بر اين گناه كبيره گردد و به بهانه استفاده از مجوزات دروغ براي هر موضوع جزئي دروغ گفته شود در واقع هميشه لغزش‌هاي اخلاقي در حول و حوش موارد استثناء و تبصره‌ها است كه رخ مي‌دهد اين‌ها همان مشتبهاتي هستند كه در منطقه خطر و هم مرز با منطقه ممنوعه مي‌باشد و در اخبار به عنوان حِمَي‌اللّه وَ حَوْلُ‌الْحِمي از آن تعبير شده، «مَحارِمُ اللّه‌ِ حِمَي اللّه‌ِ فَمَنْ يَرْتَع حَوْلَ الْحِمي يُوشَكُ اَنْ يَقَعَ فيها». محرمات، مناطق ممنوعه الهي است كسي كه ميدان خود را نزديك مرزهاي ممنوع ببرد بيم آن مي‌رود كه در آن‌ها بيفتد. غزالي در پايان فصلي كه براي موارد ترخيص دروغ در احياء علوم‌الدين عنوان كرده است مي‌نويسد: عده‌اي تصور كرده‌اند جعل احاديث در فضائل اعمال و تشدد در معاصي نيز جائز است (و دروغ محسوب نمي‌شود) وي سپس اضافه مي‌كند اين يك هوس و خيال باطل بيش نيست، چه اين كه مصالح اين كار هرگز برابر مفاسد دروغ نمي‌باشد به علاوه هيچ‌گونه ضرورتي براي اين كار وجود ندارد زيرا كه به قدر كافي آيات و احاديث صحيح درباره فضائل اعمال و عقاب گناهان وارد شده است از همه گذشته فتح اين باب موجب به هم ريختن و تشويش شريعت مي‌گردد ولي به عقيده ما اين كارهاي احمقانه افراد بي‌مايه و نادان و بي‌اطلاعي بوده كه خود را از خدا و پيغمبر دلسوزتر براي اسلام مي‌دانستند، اين كارها شر محض و سر تا پا زيان و فساد است، خطر اين گونه كارها و اين‌گونه دوستان از

(108) صداقت و سيماي صادقين

خطر دشمنان خطرناك براي اسلام كمتر نيست.(1) در هر حال دروغ از كارهاي زشت و ناپسند و عادت به آن از رذائل اخلاق و گناهان كبيره است و تا ضرورت و مصلحت مهمي در ميان نباشد گفتن دروغ جائز نيست. اينك موارد را كه به خاطر ضرورت يا مصلحت گفتن دروغ تجـويـز شـده است را ذكر مي‌نماييم.

1 ـ مقــام ضــرورت و نـاچـاري

در اين كه در هنگام ضرورت و ناچاري فرد مجاز است كه دروغ بگويد هيچ‌گونه ترديدي نيست و ادله اربعه (كتاب و سنت عقل و اجماع) نيز بر آن دلالت دارد. عقل انسان حكم مي‌كند كه در مقام ضرورت اَقَلُّ الضَّرَرَّيْنِ (آن كاري كه ضررش كمتر است) را بايد اختيار كند(2) يعني هرگاه ضرر مالي يا جاني يا عرضي متوجه شخصي باشد و فرد بتواند با دروغ گفتن از خودش يا ديگري از افراد مسلمين دفع ضرر نمايد جايز است در اين‌گونه موارد دروغ بگويد و اگر لازم شود قسم دروغ هم مانعي ندارد بلكه در بعضي موارد كه ضرر فاحش مانند ضرر جـانــي در كــار باشد واجب هم مي‌شود.

مثل اين كه اگر ظالمي مي‌خواهد مسلماني را بگيرد و بكشد و يا بزند و آبروي او را بريزد، مالش را ببرد يا زنداني‌اش كند و از شما محلش را بپرسد اگر شما بروز دهيد مرتكب حرام شده‌ايد و واجب است انكار نمائيد و اگر لازم شد قسم ياد كنيد كه محلش را نمي‌دانيد.(1)

توريه و موارد جواز دروغ (109)