صداقت و سیمای صادقین در قرآن و حدیث صفحه 84

البته فقهاء و علماي اخلاق در حلّيت و جواز دروغ در مقام ضرورت اختلافي ندارند، تنها مطلب مورد اختلاف و گفتگو آن است كه آيا دروغ در اين‌گونه موارد مطلقا و بي‌قيد و شرط جايز است و يا در صورتي جايز است كه توريه امكان نداشته باشد؟ قول مشهور آن است كه جواز دروغ مشروط بر عدم امكان توريه است پس توريه امكان داشته باشد دروغ گفتن جايز نيست زيرا با اين فرض ضرورتي براي گفتن دروغ وجود ندارد و در حقيقت مجوزي براي اين عمل وجود ندارد.(2)

موارد ديگري نيز ذكر شده كه در آن موارد دروغ جايز است البته بعضي معتقدند كه مواردي مانند اصلاح يا جنگ يا وعده دروغ به خانواده از مصاديق ضرورت و اضطرار است منتها ضرورت انواع گوناگوني دارد، ضرورت‌هاي فردي، ضرورت‌هاي اجتماعي، ضرورت‌هاي ديني و دنيوي، ضرورت‌هاي سياسي و اقتصادي و... در علم اصول تحقيق شده است كه مقصود از ضرورت در اين‌گونه موارد ضرورت عقلي نيست بلكه ضرورت عرفي است، يعني در مواردي كه موضوع از نظر عرف داراي اهميت حياتي باشد بنابراين جلب منافع شخصي يا دفع ضررهاي اندك و ناچيز از موارد استثناء خارج بوده و براي آن‌ها نمي‌توان مرتكب دروغ و خدعه شد برخلاف مصالح عمومي و حفظ كيان خانواده كه از ضرورت‌هاي قابل توجه در عرف و شرع به شمار مي‌رود.(1)

1- مهدوي كني، اخلاق عملي، 265.
2- مهدوي كني، اخلاق عملي، 265.

توريه و موارد جواز دروغ (111)

2 ـ اصلاح ميان مردم

يكي ديگر از موارد استثناء اصلاح ميان مردم است، يعني در صورتي كه انسان براي ايجاد الفت و محبت و رفع كينه و كدورت دروغ بگويد و بدين‌وسيله ميان افراد صلح و صفا و صميميت برقرار كند دروغ حرام نيست، مثلاً اگر دو نفر يا دو گروه با يكديگر قهر باشند پيش يكي از آن‌ها رفته و از قول ديگري بگويد كه فلاني تعريف و تمجيد شما را مي‌كرد و از اينكه با شما قهر كرده اظهار ناراحتي مي‌نمود و به نظر من او مايل است كه با شما آشتي كند و همچنين نزد آن ديگري رفته و از قول دوست اولي مشابه همين مطلب را بگويد اين‌گونه دروغ‌ها گذشته از اينكه حرام نيست پسنديده‌تر نيز هست و رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و ائمه معصومين عليهم‌السلام آن را تحسين و بر آن تأكيد كرده‌اند اينك توجه شما را به چند حديث جلب مي‌كنيم.

در وصيت پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله به اميرالمؤمنين عليه‌السلام آمده است: «يا عَلِيُّ

1- مهـدوي كني، اخلاق عملي، 267، پاورقي.

(112) صداقت و سيماي صادقين