صداقت و سیمای صادقین در قرآن و حدیث صفحه 88

در دين مقدس اسلام نفقه (هزينه زندگي) زن و فرزند به عهده مرد است (در مورد همسر مطلقا و در مورد فرزندان در صورت نياز آن‌ها و تمكن پدر). البته نفقه واجب به تناسب امكانات و در حدّ اقتصاد و ميانه‌روي است و بيش از آن لزومي ندارد ولي چون بسياري از اوقات در اثر زياده‌طلبي و چشم و هم‌چشمي تقاضاي خانواده فراتر از امكانات مرد و بيش از حدّ كفاف است در چنين وضعي مرد بر سر دو راهي قرار مي‌گيرد يا بايد با برخورد منفي و ردّ صريح در برابر خواسته‌هاي آنان موضع‌گيري كند يا با برخورد اميدواركننده و وعده‌هاي مصلحتي و غير جدّي تا حدودي آن‌ها را راضي و قانع سازد. حال با توجّه به اين كه پاسخ منفي و تند جز جريحه‌دار شدن عواطف و تزلزل اركان خانواده سرانجامي ندارد ناگزير اجازه داده شده است كه از

1- كلينـــي، تــرجمــه اصــول كــافـــي، 4، 41.
2- فيض كاشاني، ترجمه المحجة‌البيضاء، 8، 174.

(116) صداقت و سيماي صادقين

روش دوم استفاده شود گرچه اين كار اولاً بالذات پسنديده نيست و تكرار آن اعتماد متقابل را در اعضاي خانواده از ميان مي‌برد و احيانا آن‌ها را به تقليد وامي‌دارد و به دو رويي و دروغ‌گويي ترغيب مي‌كند ولي چون راهي جز آن در برابر انسان وجود ندارد از باب اَقَلُّ الضَّرَرَيْنِ تجويز شده است.

ولي بايد دانست با توجه به اين كه سه موضوع جنگ و اصلاح و وعده به همسر در احاديث با هم آورده شده وحدت سياق نشان مي‌دهد كه وعده دروغ بدون قيد و شرط تجويز نشده است زيرا دروغ در دو مورد ديگر (جنگ و اصلاح) به منظور حفظ مصلحت مهمي است كه ترك آن مفسده بزرگي را در پي دارد، چون در جنگ مسئله پيروزي و شكست مطرح است كه به آساني نمي‌توان از آن گذشت و هم‌چنين مسئله اصلاح ميان مؤمنان از مسائل با اهميت اجتماعي و اخلاقي است كه مكتب اسلام به آن اهتمام فراوان شده است تا جايي كه بيش از سه روز ادامه قهر را ميان برادران ايماني جايز ندانسته و آن‌ها را موظف كرده است كه حداكثر توان خويش را در اصلاح و ائتلاف به كار برند. با توجّه به اين سياق، در مورد خانواده و همسر نيز بايد شرايطي نظير همان شرايط تجويز شده باشد. بنابراين با بودن امكانات مالي، در هر موضوع جزئي نمي‌توان به خانواده دروغ گفت و اگر سرپرست خانواده بخواهد هر روز به بهانه‌هاي پوچ و بي‌اساس به خانواده‌اش دروغ بگويد علاوه بر آن كه از نظر تربيتي آثار بدي در پي دارد حس اعتمــاد و اطمينــان را در اعضــاي خانواده از بين مي‌برد و جــايگــاه رفيــع پدر و سرپرست خــانــواده را متــزلــزل ســاختــه و آن را در معــرض سقــوط قــرار مي‌دهـــد و در نتيجه اساس خانواده را نابود مي‌كند.(1)

توريه و موارد جواز دروغ (117)

صداقت در اين موارد

البتــه چــه در مــورد تــوريــه و چه در مورد جواز دروغ صدق به نيت برگشت دارد و در آن جز به صــدق نيت و اراده خير چيز ديگري رعايت نمي‌شود. لذا هرگاه قصد انســان درست و نيتش صحيح و اراده‌اش صرفا براي كار نيك باشد فــرد صــادق بــوده و به هر لفــظ و عبــارتي صــدّيــق است گـرچـه توريه در اين موارد سزاوارتر است.(2)

1- مهدوي كني، اخلاق عملي، 270 و 271.
2- كلينــي، ترجمه المحجــة‌البيضاء، 8، 174.