- دیباچه 1
- تشکر 3
- مقدمه 5
- گذر ی بر منابع 7
- مرور ی بر مطالعات جدید 9
- اشاره 14
- فصل اول: جغرافیا ی طبیعی کوفه 14
- ١. مفهوم شناسی 15
- الف) دلیل نامگذار ی کوفه 15
- پنج - کوفه الخُلد: 17
- دو - سورستان: 17
- سه -خَدّ العَذْراء: 17
- چهار - کوفه الجُند: 17
- ب) نام ها ی کوفه 17
- اشاره 17
- یک - کوفان: 17
- هفت- دارالهجره. 18
- ج) تاریخچه اجمالی کوفه 18
- شش- منزل جهاد. 18
- ٢. تأسیس شهر کوفه 20
- الف) طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع 21
- اشاره 21
- ب) مساحت 21
- ٣. مباحث جغرافیایی 21
- ج) حدود و ثغور 22
- د) زمین 23
- ه) آب و هوا 25
- و) جمعیت 26
- اشاره 30
- چهارم - شقائق: 30
- اول - اُقحُوان: 30
- یک - گیاهان قبل از بنیان گذار ی کوفه 30
- ز) گیاهان و درختان کوفه 30
- سوم - خزامی: 30
- دوم - حلفاء: 30
- اول - درختان 31
- پنجم - شیح: 31
- اشاره 31
- ششم - قِیْصوم: 31
- دو - درختان و گیاهان بعد از شهرشدن کوفه 31
- هفتم - نَصی: نوعی گیاه ساقه دراز سفید است که در چراگاه، بسیار از آن استفاده می شد. هرگاه ساقه این گیاه، ضخیم و خشک می شد، به آن «حَلی» می گفتند. 31
- دوم - گیاهان 34
- الف) حیوانات خشکی 38
- 4. حیوانات 38
- اشاره 38
- اشاره 38
- یک - حیوانات اهلی 39
- اول - شتر و انواع آن 39
- اشاره 39
- سوم - اسب 39
- دوم - گاو 39
- ششم - گوسفند 41
- پنجم - قاطر 41
- چهارم - الاغ 41
- دهم - گربه 42
- هفتم - کبوتر 42
- نهم - مرغابی (اردک) 42
- هشتم - مرغ 42
- دو - حیوانات غیراهلی 43
- دوازدهم - خوک 43
- یازدهم - سگ 43
- دوم - کلاغ (غُراب) 43
- اول - موش 43
- اشاره 44
- دو - مارماهی 44
- ب) حیوانات آبی 44
- چهارم - شترمرغ (ظَلیم \شترمرغ نر) 44
- پنجم - آهو (ظبی) 44
- یک - ماهی بَنانی (سَمَک بَنانی) 44
- ششم - سوسمار (ضبّ) 44
- سوم - روباه ( ثعلب) 44
- اشاره 45
- سه - زِمّیر 45
- 5. نهرها ی کوفه 45
- الف) نهر عَلْقَمَه (نهر عَلْقَمی) 47
- ب) نهر سُورا 47
- ج) نهر نیل 47
- ط) نهر قَوْرا 48
- ه) نهر سَدیر 48
- و) نهر سَیلحین (سیلحون) 48
- د) نهر تاجیه 48
- ح) نهر صَرصَر 48
- ز) نهر صَراه 48
- ی) نهر کوثی 49
- ن) نهر شیلی 49
- ک) نهر خُرشیذ 49
- ل) نهر بَلْخ 49
- م) نهر بُوَیب 49
- اشاره 50
- الف) ساتیدَما 50
- ب) کوفان 50
- 6. کوه های کوفه 50
- ٧. چاه ها ی کوفه 51
- ب) چاه جُعد (بئر جعد) 51
- الف) چاه حضرت علی (علیه السلام) (بئر علی) 51
- اشاره 51
- ٩. توابع شهر کوفه و روستاها ی آن 52
- ٨. چشمه ها ی کوفه 52
- ج) چاه قصر دارالاماره 52
- اشاره 52
- د) چاه مُبارک 52
- دو - اَقساس مالک 53
- یک - إسْتینیاء 53
- سه - اُکَیْراح 54
- شش - بَدیق 54
- چهار - بانِقْیا 54
- پنج - بداه 54
- نه - بَقیقا 55
- هفت - بَرْثَه 55
- ده - تَلّبَوَنّا 55
- هشت - بَرَدان 55
- سیزده - جَرَعه 55
- دوازده - جُرْزَه 55
- یازده - جُبّه 55
- پانزده - حَروراء 56
- چهارده - جِسْر 56
- شانزده - جَصّاصه 56
- هفده - حیره 56
- هجده - خانِقَیْن 57
- بیست و دو - خَفیّه 58
- بیست و چهار - خَوَرْنَق 58
- نوزده - خَرّاره 58
- بیست و سه - خَنْدَق سابور (خندق شاپور) 58
- بیست - خُصوص 58
- بیست و یک - خَفّان 58
- بیست و شش - دُوما (دُرمَه) 59
- بیست و پنج - دُوران 59
- بیست و هفت - زُرارَه 59
- سی و دو - سَوادیّه 60
- سی و یک - سَنینِیا 60
- بیست و نه - زَیْدان 60
- بیست و هشت - زَُوْرَه 60
- سی - سَکِن 60
- سی و چهار - سَیْلَحون (سَیْلَحین) 61
- سی و سه - سِیْب 61
- سی و پنج - شانیا 61
- سی و هشت - صِنّین 61
- سی و شش - شیلی 61
- سی و هفت - صَریفین 61
- چهل و یک - عَین جَمَل 62
- سی و نه - طِیَزناباذ (ضَیزَناباذ) 62
- چهل - عَقْر (عقر بابل) 62
- چهل و دو - عین صَید 63
- چهل و چهار - غاضِریَّه 63
- چهل و پنج - غَرِیّان 63
- چهل و سه - عین ظَبْی 63
- چهل و هفت - قادسیه 64
- چهل و شش - غَطَط 64
- چهل و هشت - قَرْیَه اَبی صَلابَه 65
- چهل و نه - قریه ذی الکفل 65
- پنجاه و یک - قصرالعَدَسیّین 65
- پنجاه - قَسّین 65
- پنجاه و دو - قُطْقُطانه 65
- پنجاه و پنج - لِسان 66
- پنجاه و شش - لَعْلَع 66
- پنجاه و چهار - کُوَیفه عمرو (کویفه ابن عُمَر) 66
- پنجاه و سه - قَوْرا 66
- پنجاه و نه - نَجَف 67
- پنجاه و هشت - مِلْطاط 67
- شصت - نُخَیْلَه 67
- پنجاه و هفت - مَلَح 67
- شصت و سه - وادِی السِّباع 68
- شصت و یک - نَشاسْتَج 68
- ١٠. باغ ها ی کوفه 68
- شصت و دو - نُعْماباذ 68
- ١١. دروازه ها ی کوفه 70
- اشاره 70
- ١٢. دیرها ی کوفه (دیارات کوفه) 70
- ج) دیر الجَماجِم 73
- الف) دیارات الأساقف 73
- ب) دیر اَعْوَر 73
- د) دیر حُرْمه 74
- ه) دیر حِنَّه 74
- ح) دیر سلسله 75
- ز) دیر سِرجِس (سرجیس) 75
- ط) دیر السَّوا 75
- و) دیر زُراره 75
- ک) دیر قُرَّه 76
- ل) دیر کعب 76
- م) دیر مَرْعَبْدا 76
- ن) دیر هند الصغری 76
- ی) دیر الشّاء 76
- س) دیر هند الکبری 77
- فصل دوم: شهرساز ی و معمار ی کوفه 78
- اشاره 78
- مقدمه 79
- ١. خانه ها 80
- یک - شکل ظاهر ی، تعداد اتاق ها و وضعیت داخلی خانه ها 80
- الف) سبک و سیاق خانه ساز ی 80
- ب) مصالح ساختمانی 87
- دو - نورگیرها 87
- اشاره 90
- ج) خانه ها ی افراد مشهور و معروف 90
- اول - خانه حضرت علی (علیه السلام) 90
- اشاره 90
- یک - خانه ها ی واقع در مرکز شهر 90
- چهارم - خانه ولید بن عُقْبه 92
- سوم - خانه عبدالله بن مسعود 92
- دوم - خانه جُعْدَه بن هبیره مخزومی 92
- پنجم - خانه عُماره بن عُقْبَه 92
- هشتم و نهم - خانه سلمان بن ربیعه باهلی و مُسَیّب بن نَجْبَه فَزاریّ 93
- هفتم - خانه حُذَیفه بن یَمان 93
- دهم - خانه عمرو بن حُرَیث 93
- ششم - خانه ابوموسی اشعری 93
- چهاردهم - خانه ابن حکیم 94
- یازدهم - خانه طَلْحه بن عبیدالله 94
- دوازدهم - خانه خالد بن عرفطه 94
- سیزدهم - خانه سَعد بن قیس 94
- اول - خانه خَبّاب بن اَرَت 95
- دوم - خانه زید بن ارْقَم انصاری 95
- سوم - خانه جَریر بن عبدالله بجلی 95
- پانزدهم - خانه مختار بن ابی عُبَیده ثَقَفی 95
- دو - خانه ها ی واقع در محله ها ی شهر 95
- چهارم - خانه عدی بن حاتم طائی 95
- هفتم - خانه اَشْعث بن قیس 96
- ششم - خانه هانی بن عُرْوه 96
- پنجم - خانه خُنَیْس بن سَعد 96
- هشتم - خانه قُرظَه بن کَعْب انصاری 96
- ٢. بازارها 97
- الف) موقعیت بازارها 97
- ب) وضعیت ظاهر ی دکان ها 97
- اشاره 98
- ج) بازارها ی تخصصی 98
- دو - بازار خرمافروشان (سوق التّمارین) 99
- یک - بازار شترفروشان (سوق الابِلْ) 99
- چهار - بازار کرباس فروشان 100
- شش - بازار اسب فروشان (سوق البَراذین) 100
- سه - بازار ماهی فروشان 100
- پنج - بازار کفش فروشان (سوق الحَذّائین) 100
- نه - بازار روغن فروشان (سوق الزیّاتین) 101
- هشت - بازار شمشیرفروشان (صَیاقله) 101
- هفت - بازار صیرفی ها (رَحْبَهُ الصیارف) 101
- یازده - بازار گوسفند (سَوْق الغَنَم) 102
- ده - بازار صابون سازان (اصحاب الصابون) 102
- سیزده - بازار خرید و فروش مرغ 102
- دوازده - بازار گربه فروشان 102
- پانزده - بازار رفوگرها (سوق الرفّاثین) 103
- چهارده - بازار زین سازان یا زین فروشان (سوق السَرّاجین) 103
- هفده - بازار خَزّفروشان (اصحاب الخزّ) 103
- نوزده - بازار سرکه فروش ها (سوق الخلاّلین) 103
- شانزده - بازار انواع گستردنی ها مانند فرش، گلیم و. . . (اصحاب الأنماط) 103
- هیجده - بازار سویق فروشان (قاووت فروشان) (سوق السوّاقین) 103
- بیست و شش - بازار گازران یا رخت شویان (سوق القَصّارین) 104
- بیست و دو- بازار آهنگران (سوق الحدّادین) 104
- د) نظارت بر بازار 104
- بیست و یک - بازار عطرفروشان (سوق الحَنّاطین) 104
- بیست و پنج - بازار صحّاف ها ( سوق الورّاقین) 104
- بیست - بازار زرگرها (سوق الصاغه) 104
- بیست و سه - بازار گل فروشان (باعَه الأزْهار) 104
- بیست و چهار - بازار خیاطها (سوق الخیاطین) 104
- اشاره 107
- ٣. مساجدکوفه 107
- اشاره 108
- اول - مسجد جامع کوفه قبل از اسلام 108
- الف) مسجد جامع کوفه (تصویرهای شماره 5 - ١) 108
- یک- مسجد جامع کوفه در گذر تاریخ 108
- دوم- مسجد در زمان سعد بن ابی وقاص 109
- سوم - مسجد در زمان زیاد بن ابیه 113
- دوم - باب الفیل 115
- اول - باب السُدَّه 115
- اشاره 115
- دو - درها ی مسجد جامع 115
- سوم- باب الکنده 116
- چهارم- باب الأنماط 117
- سه - ستون ها ی مسجد جامع 117
- اول - دکّه القضاء 118
- دوم - بیت الطشت 118
- اشاره 118
- چهار - مکان ها ی تاریخی در مسجد جامع 118
- چهارم - تَنُّور 119
- پنجم - محراب حضرت علی (علیه السلام) 119
- سوم - سفینه نوح 119
- پنج - دستشویی و وضوخانه مسجد جامع کوفه 120
- شش - فاصله مسجد تا دارالاماره 120
- هفت - مسجد جامع کوفه از منظر باستان شناسی 121
- اشاره 123
- ب) دیگر مساجد 123
- یک - مساجد مبارکه 124
- اول - مسجد سَهْلَه 124
- اشاره 124
- دوم- مسجد بنی کاهل 125
- سوم - مسجد صَعْصَعَه بن صوحان 126
- پنجم - مسجد غَنّی 126
- چهارم - مسجد زید بن صوحان 126
- هشتم - مسجد الحمراء 127
- ششم - مسجد حَنّانه 127
- هفتم - مسجد جُعْفی 127
- اشاره 128
- دو - مساجد ملعونه 128
- اول - مسجد اَشعث 129
- چهارم - مسجد شَبَث 129
- پنجم - مسجد تَیم (مسجد بنوتَیِم) 129
- دوم - مسجد جَریر 129
- سوم - مسجد سَمّاک 129
- اول - مسجد جُهَیْنَه (مسجد بنودُهمان) 130
- هفتم - مسجدی در الحمراء 130
- ششم - مسجد ثَقیف 130
- سه - مساجد دیگر 130
- اشاره 130
- دوم - مسجد بنی مَخْزوم 131
- سوم - مسجد بنی عبدالله بن دارِم 131
- پنجم - مسجد بنی عَنْزَه (مسجد بنوعناز یا مسجد بنی عنز) 131
- چهارم - مسجد بنی جَذیمه 131
- هفتم - مسجد قُصّاص 132
- ششم - مسجد سَکون (مسجد بنی سکون) 132
- هشتم - مسجد عبدالقیس 132
- نهم - مسجد بنی سُنْبُس (مسجد عدی بن حاتَم) 132
- سیزدهم - مسجد اَحْمَس (مسجد مُزَیْنه) 133
- دوازدهم - مسجد اَنْصار 133
- دهم - مسجد بنی مُقاصف 133
- یازدهم - مسجد بنی بَهْدَلَه 133
- پانزدهم - مسجد بنی البَدّاء 134
- نوزدهم - مسجد نَخَعْ 134
- بیستم - مسجد بنی مُرّا 134
- چهاردهم - مسجد بنی اَوْد 134
- شانزدهم - مسجد بنی ذُهَل 134
- هجدهم - مسجد بنی الشیطان 134
- هفدهم - مسجد بنی هِلال 134
- 4. قصر دارالاماره 135
- الف) دارالاماره از دیدگاه منابع تاریخی 135
- اشاره 135
- اشاره 135
- یک - قصر در زمان سعد 135
- دو - قصر در زمان زیاد 137
- ب) دارالاماره از منظر حفاری های باستان شناسی 138
- اشاره 138
- دو - شکل هندسی قصر و مساحت آن 139
- یک - موقعیت قصر 139
- چهار - برج های قصر 140
- سه - دیوارهای قصر 140
- پنج - درهای ورودی قصر (مداخل) 141
- شش - اطاق ها، ایوان ها، رواق ها، سالن ها و آشپزخانه های داخل قصر 141
- هفت - حمام و مخزن و فاضلاب 145
- هشت - طِمار 146
- نه - مصالح ساختمانی دارالإماره 147
- 5. زندان کوفه 148
- 6. میدان اصلی شهر 149
- اشاره 149
- الف) مرکز شهر (صحن) 150
- ب) رحبه (رحبه علیّ و رحبه الصَیارف) 151
- ج) آریّ 152
- اشاره 153
- الف) خیابان ها 153
- ٧. معابر (خیابان ها، چهارسوها و کوچه ها) 153
- اندازه خیابان ها 155
- سکّه دار الرومیین 156
- سکّه لحّام جریر 156
- سکّه عُمَیْرَه 157
- سکّه الثَوْریین (سکّه الثَوْر) 157
- سکّه بنی جذیمه 157
- سکّه الموالی 157
- سکّه علاء بن مِحْرز 157
- سکّه شَبَث 157
- دو - چهارسوی بَجیله 158
- ب) چهارسوها 158
- اشاره 158
- یک - چهارسوی خُنَیْس 158
- سکّه البَرید 158
- سه - چهارسوی هَمْدان 159
- ج) کوچه ها 159
- چهار - چهارسوی کِنْده 159
- ٨. کاروان سراها و مهمان خانه ها 160
- ٩. حمام ها 160
- اشاره 160
- ج) حمام مَهْبَذان 163
- د/ ه) حمام عمرو بن حریث و حمام قطان (قَطَن) بن عبدالله 163
- ب) حمام عمر بن سعد 163
- الف) حمام اَعْیَن 163
- ١٠. مکان های عمومی 164
- الف) جبّانات و گورستان ها 164
- اشاره 164
- و) حمام ابن بَرْدَه 164
- اشاره 164
- یک - جبّانه های یمنی ها (قحطانی ها) 165
- اشاره 165
- سوم - جبّانه بِشْر 166
- اول - جبّانه سبیع (جبانه الحشاشین) 166
- دوم - جبّانه کِنْده 166
- چهارم - جبّانه مراد 166
- پنجم - جبّانه مِخْنَف (جبّانه اَزْد) 166
- ششم - جبّانه الصائدیین 167
- اول - جبّانه (ثُوَیَّه) 167
- دو - جبّانه های عدنانی ها 167
- اشاره 167
- دوم - جبّانه عَرْزَم 168
- سوم - جبّانه سالم (جبّانه بنی سلول) 168
- اشاره 169
- چهار - قبر رُشَید هَجری 169
- چهارم - جبّانه اتبر 169
- سه - آرامگاه مختار بن عبید ثقفی 169
- سه - آرامگاه های خارج از جبانات 169
- یک - آرامگاه مسلم بن عقیل٧ 169
- دو - آرامگاه هانی بن عروه 169
- اشاره 170
- شش - قبر میثم تمّار 170
- پنج - قبر عبدالله بن عفیف اَزْدی 170
- ب) صحراها 170
- چهار - صحرای بَرْدَخْت 171
- سه - صحرای بنی یَشْکُر 171
- پنج - صحرای بنی قَرار 171
- یک - صحرای اُثَیر (بنی اُثَیر) 171
- دو - صحرای بنی عامر 171
- ج) کُناسَه 172
- هفت - صحرای سالم 172
- هشت - صحرای عَبْدالقِیْس 172
- شش - صحرای شَبَث 172
- د) سَبْخَه 173
- و) جسر کوفه (پُل کوفه) 174
- ه) دارالرزق 174
- ح) عاقول (شاهجان) 175
- ز) سیل بند کوفه (مُسَنّاه جابر) 175
- فصل سوم: مردم شناسی و روان شناسی مردم 176
- کوفه 176
- اشاره 176
- ١. خلقیات روحی و روانی 177
- اشاره 177
- یک - شجاعت 178
- الف) ویژگی های مثبت کوفیان 178
- دو - ایمان و حمیت دینی 179
- سه - علم 180
- یک - دنیاطلبی 181
- ب) ویژگی ها و صفت های منفی کوفیان 181
- اشاره 181
- دو - نظام ناپذیری 183
- چهار - تابع احساسات بودن 185
- سه - اجتهادات نابجا 185
- پنج - غَدَر و فریب کاری 186
- شش - بخل 188
- اشاره 188
- ٢. مناسبات انسانی 188
- هفت - خیانت گری 188
- الف) سلام کردن 189
- ج) معانقه 190
- د) خداحافظی کردن 190
- ب) مصافحه 190
- ه) ایستادن برای احترام 190
- ٣. دسته بندی طبقات مختلف اجتماعی 191
- اشاره 191
- ز) مناسبات دیگر 191
- و) عطسه نمودن 191
- الف) دسته بندی قبیله ای 192
- ب) دسته بندی نژادی 193
- ج) دسته بندی دینی 195
- د) دسته بندی سیاسی - مذهبی مسلمانان 196
- ه) دسته بندی طبقاتی 198
- اشاره 204
- فصل چهارم: وضعیت اقتصادی کوفه 204
- الف) نوع پول رایج 205
- یک - کیفیت سکه زدن 205
- اشاره 205
- ١. چگونگی داد و ستد و معاملات 205
- دو - سکه در صدر اسلام 206
- سه - انواع سکه ها و وزن آنها 208
- اشاره 208
- سوم - درهم های جَوارقی 209
- اول - درهم های بَغْلی 209
- دوم - درهم های طبری 209
- چهار - سکه های غیرخالص 210
- ب) چک، سفته و حواله 212
- ب) آداب تجارت 213
- ٢. تجارت 213
- الف) فضیلت تجارت 213
- ج) اجمالی از تاریخ تجارت در کوفه 216
- د) کاروان های تجاری 218
- یک - مسیر شرق کوفه 219
- ٣. دام داری 219
- سه - مسیر غرب کوفه 219
- ه) مسیرهای تجاری 219
- دو - مسیر جنوب کوفه 219
- اشاره 219
- اشاره 220
- الف) صناعات 220
- اشاره 220
- 4. مشاغل 220
- یک - بنایی و معماری 220
- دو - خشت زنی و قالب ریزی آجر 221
- چهار - کاشی سازی 221
- سه - گچ کاری 221
- هفت - مس گری 222
- پنج - شیشه گری 222
- شش - سفال گری 222
- نُه - نجّاری 223
- هشت - آهن گری 223
- ده - زرگری 224
- یازده - صابون سازی 224
- سیزده - آسیابانی 225
- پانزده - دباغی 225
- دوازده - عطرسازی 225
- چهارده - روغن کشی 225
- هجده - حصیربافی 226
- نوزده - پشم ریسی 226
- شانزده - کفش سازی 226
- هفده - رنگ رزی 226
- بیست - خیمه سازی 227
- بیست و یک - بافندگی 227
- اشاره 228
- ب) مشاغل واسطه ای 228
- بیست و دو - خیاطی 228
- دو - قصابی 229
- یک - صرّافی 229
- سه - بقّالی 229
- ج) مشاغل خدماتی 230
- اشاره 230
- چهار - علف فروشی 230
- دو - حَجّامی 230
- پنج - پارچه فروشی 230
- شش - سمساری 230
- یک - حمّامی 230
- سه - قَصّاری 231
- پنج - پزشکی 231
- چهار - نظافت گری شهر 231
- 5. واردات 232
- 6. صادرات 235
- چگونگی آبیاری 236
- ٧. کشاورزی 236
- یک - خَراج 239
- ٨. راه های درآمد کوفه 239
- الف) راه های درآمد حکومت کوفه 239
- اشاره 239
- سه - جزیه 242
- دو - صدقه 242
- پنج - مالیات بر تجارت 243
- چهار - غنایم جنگی 243
- شش - هدایای عید نوروز و مهرگان 244
- هفت - زمین های صوافی 244
- اشاره 245
- ب) هزینه های حکومت کوفه 245
- یک - حقوق کارمندان 245
- دو - خدمات شهری 246
- سه - قرض به مردم 246
- اول - عطاء 247
- پنج - رسیدگی به فقرا و یتیمان 247
- هفت - عطاء و رزق 247
- شش - پرداخت به حکومت مرکزی 247
- چهار - نگهداری مقداری از اموال برای مواقع اضطراری 247
- دوم - رزق 253
- ج) سطح زندگی مردم و قیمت بعضی از کالاها 254
- فصل پنجم: مسائل فرهنگی و تعلیم و تربیت 258
- اشاره 258
- ١. تعلیم و تربیت 259
- یک - کلیاتی در باره شعر در صدر اسلام 263
- ٢. شخصیت های فرهنگی 263
- اشاره 263
- الف) شاعران 263
- سوم - تمدن و فرهنگ تازه 264
- دوم - ارتباط اعراب با ملیّت های مختلف 264
- چهارم - سیاست 264
- اول - اسلام 264
- اول - قیس بن عمرو حارثی، معروف به نجاشی 266
- دو - شاعران 266
- اشاره 266
- دوم - رَبیعه بن مَقْرُوم قیسی 267
- سوم - جَرْوَل بن اَوْس، معروف به حُطَیئه 267
- چهارم - شوید بن ابی کاهل 267
- ششم - ظالم بن عمرو بن سفیان، معروف به ابوالاسود دئلی 268
- پنجم - نابغه جُعدی 268
- هفتم - متوکل بن عبدالله بن کُنانه، معروف به متوکل لیثی و متوکل کُنانی 268
- نهم - عبدالله بن زبیر اسدی 269
- هشتم - ابو مَعْرَض مُغَیره بن عبدالله بن مُدْرَکَه، مشهور به اُقَیْشِر اَسَدی 269
- دهم - سُراقه بن مِرْداس بارقی 269
- دوازدهم - ابوالمُصَبَّح عبدالرحمان بن عبدالله، معروف به اَعشی هَمْدان 270
- یازدهم - اَیْمَن بن خُرَیم 270
- سیزدهم - کَعْب بن جُعَیْل 270
- شانزدهم - همّام بن غالب بن صعصعه، معروف به فَرَزْدَق 271
- چهاردهم - مالک بن اسماء بن خارجه فَزاری 271
- پانزدهم - حَکَم بن عبدل اسدی 271
- هفدهم - حَرمَله بن مُنْذِر، معروف به ابوزُبَیْد طایی 272
- بیستم - عُماره بن عقبه بن ابی معیط 273
- نوزدهم - عمرو بن ضابی بن حَرَث بَرْجَمی 273
- بیست و یکم و بیست و دوم و بیست و سوم - نضر، نعمان و نعیم پسران عجلان انصاری خزرجی 273
- هجدهم - سلیمان بن صُرَد خُزاعی 273
- بیست و نهم - عبدالله بن هَمّام 274
- بیست و ششم - اَیاس بن عَثَل طایی 274
- بیست و هفتم - یزید بن مُغْفَل مِذْحجی جُعْفی 274
- بیست و هشتم - رَبیعه بن حُوط 274
- بیست و پنجم - عبدالله بن خلیفه بولایی 274
- بیست و چهارم - فُضاله بن شریک بن سلمان 274
- سی و یکم - عبدالله بن حُر جُعفی 275
- سی ام - عُمر بن یزید بن هلال نَخَعی 275
- سی و سوم - وَهَب بن زَمْعَه جَمْحی، معروف به ابودَهْبَل 275
- سی و چهارم - شُرَیح قاضی 275
- سی و دوم - عَوْف بن عبدالله بن اَحْمَر اَزْدی 275
- اشاره 276
- سی و پنجم - صعصعه بن صَوْحان 276
- ب) خطیبان 276
- سی و ششم - لَبید بن ربیعه عامری 276
- یک - صعصعه بن صَوْحان 277
- دو - نعمان بن بشیر 277
- سه - زیاد بن ابیه 277
- ج) صحابه، محدثان، فقها و دیگر اندیشمندان 278
- هشت - عابس بن ابی شبیب شاکری همدانی 278
- پنج، شش و هفت - متوکل لیثی، اقیشر اسدی، عبدالله بن زبیر اسدی 278
- چهار - ولید بن عقبه بن ابی معیط 278
- ٣. افسانه ها و اسطوره ها 291
- ب) پاکیزه کردن دهان 293
- 4. آداب قرائت قرآن 293
- ج) استعاذه 293
- الف) خواندن قرآن با صدای نیکو 293
- اشاره 293
- د) ترتیل 294
- ه) تدبّر 294
- و) خشوع 294
- ز) کسانی که بهتر است قرآن نخوانند 294
- قاریان قرآن 295
- 5. موسیقی و اعمال خلاف شرع رایج 299
- الف) موسیقی 299
- ب) می خوارگی 301
- 6. کتابت و خط 302
- الف) آداب نوشتن 302
- ب) وسایل نوشتن (ادوات کتابت) 304
- اشاره 304
- ج) خط کوفی 307
- اشاره 312
- فصل ششم: آداب و رسوم 312
- ١. خواستگاری 313
- اشاره 315
- الف) تعیین مهریه 315
- ٢. ازدواج 315
- ب) جهیزیه 316
- ج) خطبه نکاح 316
- ه) مراسم عروسی (زفاف) 317
- یک - وقوع عروسی در شب 317
- د) فاصله بین عقد و عروسی (زفاف) 317
- اشاره 317
- دو - آرایش عروس 317
- پنج - شعرخوانی و دف زدن و تکبیر گفتن در شب عروسی 318
- سه - بردن عروس از خانه پدر به خانه شوهر 318
- چهار - همراهان عروس 318
- شش - نِثار عروسی 319
- هفت - ولیمه عروسی 319
- نُه - تبریک عروسی 320
- هشت - ماندن زنی از خویشان عروس در شب زفاف 320
- اشاره 321
- ده - شستن پای عروس 321
- ٣. مراسم خاک سپاری مردگان 321
- الف) غسل میت (تغسیل) 321
- د) نماز بر میت 323
- ب) تکفین 323
- ج) حنوط 323
- ه) تشییع جنازه 325
- و) تدفین 325
- ز) مراسم بعد از تدفین 327
- الف) اعلان جنگ 329
- ب) سربازگیری 329
- 4. جنگ و صلح 329
- ج) نظام جمع 330
- اول - سلاح های هجومی سبک 332
- اشاره 332
- یک - سلاح های هجومی 332
- د) ادوات و سلاح های جنگی 332
- دوم - سلاح های هجومی سنگین 345
- دو - سلاح های دفاعی 348
- اشاره 348
- اول - سلاح های دفاعی سبک 348
- دوم - سلاح های دفاعی سنگین 353
- ه) تعلیم جنگاوران 354
- ز) پیک 355
- و) اسلحه سازی 355
- ح) صلح 358
- ی) طریقه تقسیم غنایم جنگی 360
- ط) شعارهای جنگی 360
- ک) پرچم 362
- اشاره 363
- یک - پیاده نظام (رجّاله) 363
- ل) واحدهای تشکیل دهنده سپاه 363
- اول - حمله 364
- دوم - تعقیب و گریز 364
- اشاره 364
- دو - سواره نظام (خیّاله، فُرْسان) 364
- سوم - جمع آوری اطلاعات 365
- سه - تیراندازان (رُماه، نَشّابون) 365
- چهارم - پشتیبانی 365
- چهار - کارگران (فَعَلَه) 366
- پنج - واحد خدمات (تدارکات) 366
- یک - جمع نیرو 367
- اشاره 367
- دو - حرکت به سوی دشمن 367
- م) مراحل جنگ 367
- سه - استقرار در لشکرگاه 369
- چهار - آمادگی های قبل از جنگ 370
- پنج - شروع جنگ 371
- شش - تدابیر دفاعی 372
- پنجم -خلیفه 373
- ن) درجات نظامی سپاه اسلام 373
- یک - درجات نظامی سپاه اسلام 373
- اول - فرمانده کل سپاه (امیر الجیش) 373
- اشاره 373
- سوم - فرمانده گردان (امیر الکُرْدُوس) 373
- چهارم - قائد 373
- دوم - فرماندهان واحدهای اصلی (اُمَراء التعبیه) 373
- اشاره 373
- ششم - عریف 374
- دو - درجات نظامی ایرانیان 374
- اشاره 375
- اول - بِطْریق 375
- چهارم - قُومِسْ 375
- پنجم - قَمْطَرُخ 375
- سه - درجات نظامی روم 375
- اشاره 375
- س) آرایش جنگی 375
- سوم - طُرَنْجار 375
- دوم - طُومْرُخ 375
- ششم - داقْرُخ 375
- دو - نظام صَفّ (نظام زَحْف) 376
- یک - نظام کَرّ و فَرّ (هجوم و فرار) 376
- اشاره 377
- سه - نظام خمیس 377
- اول - طلیعه (مقدمه) 378
- سوم - مَیْمَنه 378
- چهارم - مَیْسَره 378
- دوم - قلب 378
- پنجم - ساقه (موَخره) 379
- چهار - نظام کرادیس 381
- ع) جاسوسی 382
- الف) طریقه آتش روشن کردن 384
- 5. پخت وپز 384
- ج) پختن نان 385
- ب) پختن غذا 385
- یک - انتخاب همراه مناسب 387
- 6. سیر و سفر و تفرّج 387
- اشاره 387
- الف) آداب سفر 387
- سه - برداشتن عصا 387
- دو - برداشتن وسایل شخصی ضروری 387
- شش - بدرقه مسافر 388
- هفت - مروّت و جوانمردی در سفر 388
- هشت - شعر و آواز خواندن در سفر 388
- پنج - صدقه دادن 388
- چهار - یاد خدا نمودن 388
- ده - سوغات آوردن از سفر 389
- ب) وسایل حمل و نقل 389
- نُه - مسئولیت به عهده گرفتن در سفر 389
- یازده - مصافحه و معانقه با مسافر 389
- اشاره 391
- ٧. وسایل روشنایی 391
- الف) سِراج (مصباح) 391
- ب) قندیل 392
- د) حرادیّ 393
- ج) شمع 393
- د) تَوْر 394
- ب) اِداوَه 394
- ٨. ظروف 394
- اشاره 394
- الف) ابریق 394
- ج) بُرْمَه 394
- ه) جِراب 395
- ح) دَلْو 395
- ز) جَفْنَه 395
- و) جَرَّه 395
- ک) سطیحه 396
- ی) زِقّ 396
- ل) شَنّ 396
- ط) زِکْوَه 396
- ع) عُکَّه 397
- س) ظَبْیَه 397
- م) صَحْفَه 397
- ن) طَست (طشت) 397
- ر) قِرْبَه 398
- ق) قِدْر 398
- ص) قَدَح 398
- ف) قارُورَه 398
- ث) قَعْب 399
- ت) قَصْعَه 399
- خ) قُلَّه 399
- ش) قَسْ (قَسّه) 399
- غ) کَوْز 400
- ذ) قَوْصَرَه 400
- ض) کَأْس 400
- ظ) کُوب 400
- اج) مِزْوَد (مِزْوَدَه) 401
- او) مِطْهَرَه 401
- اه) مَسْک 401
- اد) مزاده 401
- اب) مِخْضَب 401
- ٩. دوستی 402
- اح) مِهْراس 402
- از) مِکْتَلْ 402
- اشاره 404
- ١٠. آرایش ظاهری زنان و مردان 404
- الف) آرایش ها و زینت های مشترک زنان و مردان 405
- اشاره 405
- اشاره 405
- اول - عطر 405
- یک - استعمال بوهای خوش 405
- دوم - گیاهان خوشبو 405
- اشاره 406
- اول - روغن بنفشه 406
- دو - استعمال روغن های مختلف 406
- چهارم - روغن کُنجد 407
- اشاره 407
- سوم - روغن زَنْبَق (زنبه) 407
- دوم - وَسْمَه (کَتْم) 407
- اول - حناء 407
- دوم - روغن بان 407
- سه - استعمال رنگ ها 407
- اشاره 408
- پنج - آرایش موها 408
- چهار - سرمه کشیدن 408
- ب) زینت ها و آرایش های اختصاصی زنان 409
- ج) زینت ها و آرایش های اختصاصی مردان 410
- ١١. مجالس عمومی و گردهمایی ها 412
- ١٢. سرگرمی و ورزش 414
- اشاره 417
- ١٣. آداب و رسوم مجالس خلفا و امرا 417
- الف) دربان (حاجب) 418
- ب) اذن دخول 419
- ج) کیفیت ورود در مجلس 419
- د) تجمّلات مجلس 420
- ه) پاسبان در مجلس 420
- یک - مواد پارچه ها 421
- اشاره 421
- دو - نام پارچه ها 421
- الف) پارچه ها 421
- اشاره 421
- و) مرخص شدن از مجلس 421
- ١4. لباس پوشیدن و حجاب 421
- دوم - بَزّ 422
- چهارم - خَزّ 422
- اول - اِسْتَبْرَق 422
- سوم - حریر 422
- پنجم - دیباج 423
- هفتم - سُنْدُس 423
- ششم - رَفْرَفْ 423
- نهم - قَزّ 424
- هشتم - قِبْطیّه 424
- دهم - کتان 424
- دوازدهم - مُعَلَّم 425
- چهاردهم - وَشی 425
- سیزدهم - مُنَیّر 425
- یازدهم - کَرْباس 425
- اشاره 426
- ب) لباس ها 426
- یک - پوشش سر 427
- اشاره 427
- اول - عِمامَه 427
- سوم - قَلَنْسُوَه 430
- دوم - بُرْنُس 430
- پنجم - بُرْقَعْ 431
- چهارم - کوفیه و عِقال 431
- هشتم - مِعْجَر 432
- هفتم - خِمار 432
- ششم - نِقاب 432
- دهم - لِثام 433
- نُهم - قِناع و مِقْنَعَه 433
- دو - پوشش بدن 434
- اشاره 434
- دوم - بِجاد 434
- سوم - بُرْجُد 434
- چهارم - بُرْد 434
- یکم - بَتّ 434
- پنجم - بُرْدَه 435
- هشتم - جلْباب 436
- هفتم - جُبَّه 436
- ششم - ثَوب قِطْری 436
- دهم - حُلّه 437
- نهم - حِبْرَه (حَبَرَه) 437
- یازدهم - خمیصه 438
- دوازدهم - دِثار 438
- سیزدهم - دُرّاعَه و مِدْرَع 439
- پانزدهم - رَیْطَه 439
- چهاردهم - رِداء 439
- هفدهم - ساج 440
- شانزدهم - سابِریّ 440
- نوزدهم - سِرْبال 440
- هجدهم - سُدوس 440
- بیست و سوم - طَیْلَسان 441
- بیستم - شِعار 441
- بیست و یکم - شَمْلَه 441
- بیست و دوم - طاق 441
- بیست و چهارم - عَباء (عَباءَه) 442
- بیست و پنجم - غِلالَه 442
- بیست و هفتم - قَسّی 443
- بیست و هشتم - قَطیفَه 443
- بیست و ششم - قَباء 443
- بیست و نهم - قَمیص 444
- سی ام - کِساء (کِسْوَه) 447
- سی و سوم - مِطْرَف (مُطْرَف) 448
- سی و یکم - مُسْتَقَه 448
- سی و دوم - مِسْح 448
- سی و چهارم - مُقَطَّعَه 449
- سی و هفتم - نَمِرَه 449
- سی و ششم - مِلحَفَه 449
- سی و پنجم - مُلاءَه 449
- یکم - اِزار (مِئزَر) 450
- سی و هشتم - یَلْمَق 450
- سه - پوشش پایین بدن 450
- اشاره 450
- دوم - تُبّان 451
- سوم - دِقْرارَه 452
- چهارم - سَراویل 452
- ششم - مِرْط 453
- پنجم - فُوطَه 453
- سوم - خُفّ 454
- یکم - جَوْرَب 454
- هفتم - مِنْطَق، مِنْطَقَه، نِطاق 454
- دوم - حِذاء 454
- چهار - پوشش کف پا 454
- چهارم - نَعل 455
- اشاره 457
- فصل هفتم: نوع تغذیه 457
- الف) تاریخچه ای از غذای عرب 458
- ١. غذاها 458
- ب) وعده های غذایی عرب 460
- اشاره 461
- اشاره 461
- ج) انواع غذاها 461
- یک - غذاهای بدون اسم خاص 461
- اول - غذاهای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) 461
- دوم - غذاهای حضرت علی (علیه السلام) 463
- دوم - تلبینَه (تَلبین) 464
- اشاره 464
- سوم - ثَرید 464
- دو - غذاهایی با اسم خاص 464
- اول - بَکالَه (بَکیله) 464
- پنجم - حَساء 465
- چهارم - حریره 465
- ششم - حَیْس 465
- هفتم - رَبیکَه 466
- هشتم - رَغیده 466
- یازدهم - سِکْبْاج 467
- دهم - سَخینَه 467
- نهم - رَهیده 467
- سیزدهم - شُورباجَه 468
- پانزدهم - طَفَیْشزل 468
- دوازدهم - شِواء 468
- چهاردهم - صَحْناء (صحناه) 468
- شانزدهم - عَصیده 469
- هفدهم - فَریقَه 469
- هجدهم - قَدید 469
- بیست و یکم - وَشیقَه 470
- بیست و دوم - هَریسَه 470
- بیستم - نارباجه 470
- نوزدهم - مَرَق 470
- اشاره 471
- و) سفره غذا 471
- ه) سبزیجات همراه غذا 471
- د) پیش غذا (دسر) 471
- یک - سُفْره 471
- چهار - مائده 472
- پنج - نَطْع (نَطَعْ، نِطْع، نِطَع) 472
- دو- خُوان (خِوان) 472
- سه - طَبَق 472
- یک - شیر 473
- دو - عسل 473
- ٢. نوشیدنی ها 473
- اشاره 473
- الف) نوشیدنی های حلال 473
- اشاره 473
- سه - شیره 474
- اشاره 474
- ب) نوشیدنی های حرام 474
- یک - نَبیذ 474
- چهار - انواع عصیر و فشرده 474
- چهار - مِرْز 475
- سه - فُقّاع 475
- دو - بِتْع (بِتَع) 475
- پنج - نقیع 475
- ٣. میوه ها 476
- 4. تنقلات 476
- ب) حَلواء 476
- الف) جَوْزینَق 476
- اشاره 476
- د) سَویق 477
- ج) خَبیص 477
- ه) فالُوذَج (فالُوذ) 478
- و) لَوْزینَج 479
- فصل هشتم: نظام قضایی و انتظامی 480
- اشاره 480
- اشاره 481
- الف) ابو مَرّه کِنْدی 481
- ١. قضا 481
- اشاره 481
- الف) قاضیان کوفه تا سال 6١ ه. ق 481
- ب) عُرْوَه بن جُعد (ابی الجُعد) بارقی 481
- یک - اولین قاضی 481
- و) ابوموسی اشعری 482
- ه) عبدالله بن مسعود 482
- دو - شُرَیْح بن حارث (حَرَث یا عبدالله یا شراحیل یا هانی) کِندی 482
- ج) سَلْمان بن رَبیعه باهلی 482
- د) جَبْر بن قَشْعَمْ کِنْدی 482
- اشاره 484
- ب) آیین دادرسی 484
- سه - مسروع بن اَجْدَع تمیمی 484
- چهار - عبدالملک بن عُمَیْر لَخْمی 484
- آیین دادرسی مدنی 485
- ج) شرایط و صفات قاضی 486
- د) مجلس قضاوت 487
- یک - قتل (کشتن) 489
- ه) مجازات ها 489
- اشاره 489
- دو - شلاق (جَلد) 490
- دوم - محارب 491
- اول - سرقت 491
- سه - بریدن دست یا پا (قطع) 491
- چهار - زندان (حبس) 491
- اشاره 491
- دوم - زندان غیر ابد 492
- اول - زندان ابد 492
- ٢. شرطه 493
- پنج - تبعید (نفی بلد) 493
- ٣. مقامات ادار ی شهر کوفه 495
- اشاره 495
- الف) والی 495
- ب) رئیسان اسباع و ارباع 500
- ج) عرفا 504
- د) مناکب 507
- ه) سرپرست بیت المال 507
- و) سرپرست دیوان خراج 508
- ز) کاتبان و منشیان 509
- کتابنامه 512
١. غذاها
الف) تاریخچه ای از غذای عرب
غذاهای عرب قبل از ظهور اسلام در نهایت سادگی تهیه می شد. در این دوره، موادی همانند گوشت که بیشتر از شتر تهیه می شد، شیر که آن نیز بیشتر از شتر به دست می آمد و مشتقاتی، همچون کره، پنیر و روغن داشت، خرما و بعضی از غلات، مواد اصلی غذاهای عرب را تشکیل می داد و با ترکیبات ساده ای بر سر سفره آنها گذاشته می شد. معمولاً طبقه متوسط و ثروتمند از این مواد غذایی استفاده می کردند. اما طبقه فقیر که بیشتر بیابان گرد و صحرانشین بودند، از ملخ، سوسمار، پوست پاره بریده شده از بینی شتر (قُرامه) ، قورباغه (قُرَّه) ، و شاخ حیوانات به عنوان مواد غذایی استفاده می نمودند. (1)
سادگی غذایی عرب با ظهور اسلام و در زمان های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ، ابوبکر و بخشی از دوران خلافت عمر نیز محفوظ ماند. در بخش های آینده قسمتی از این سادگی را در غذاهای پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) توضیح خواهیم داد. اما در زمان خلافت عُمر و طی کشورگشایی های اعراب که به فتح امپراطوری بزرگ ایران و تصرف بخشی از امپراطوری بزرگ روم منجر شد، عرب ها با انواع غذاهای تجمّلی و غیر تجملی مردم سرزمین های فتح شده آشنا شدند. البته در آغاز برخورد با غذاهای آنان و نیز
1- تاریخ التمدن الاسلامی، ج 5، ص 606.