مقدمه
تربيت فرزند يكي از مهمترين وظايف والدين و مربيان در عرصه زندگي است. تربيت به معناي شكوفا نمودن استعدادهاي درون انسانها و هدايت غرائز نهفته آنان به سوي قله كمال و رستگاري ميباشد. تربيت مجموعه تلاش هايي است، سنجيده و منظم براي نيل به هدفهاي مشخص و شكوفا سازي توانهاي بالقوه در تمام ابعاد وجودي انسان و به عبارت ديگر ميتوان تربيت را انتقال ميراثهاي فرهنگي مطلوب و ارزشمند از نسلي به نسل ديگر دانست. به طور كلي، مجموعه تلاشها، فرصتها، اقدامات، امكانات و برنامهها از بدو انعقاد نطفه تا واپسين دم حيات براي رشد و شكوفا سازي توانهاي بالقوه فرد به طور همه جانبه تا رسيدن به حداكثر ظرفيت را تربيت ميناميم. از آنجايي كه امامان معصوم شيعه بهترين شيوههاي تربيتي فرزند را فرا روي پيروان خود نهادهاند، زندگي پر افتخار آنان ميتواند به عنوان موفقترين الگوهاي تربيتي در طول تاريخ بشر مطرح شود. در اين نوشتار به مناسبت اول ماه رجب، روز ولادت امام محمد باقر عليه السلام روش هاي تربيت فرزند را در سيره و سخن آن گرامي بررسي نموده و برخي نكتههاي قابل توجه را ارائه مينماييم.
نقش تربيتي والدين
اشاره
پدر و مادر به عنوان دو ركن اساسي خانواده بيشترين نقش را در تربيت فرزندان ايفا ميكنند. مادر از زمان انعقاد نطفه تا دوران نوجواني ارتباطي تنگاتنگ با كودك دارد. خصلتها، انديشهها، افكار و رفتار مادر بيشترين تاثير را در ساختار شخصيتي يك نوجوان به جاي ميگذارد. مادر همانند يك معلم، مربي و الگوي گفتاري و رفتاري كودك به حساب ميآيد. او يكي از عوامل مؤثر تربيتي از نظر محيطي و وراثتي است. به اين جهت براي پرورش فرزندان سالم و صالح، بايد از زمان ازدواج در انديشه انتخاب مادر شايسته براي فرزندان بود. چرا كه از منظر حضرت باقر عليه السلام تربيت كودك از همان مرحله آغاز ميشود. امام باقر عليه السلام در روايتي به تاثير شير مادر در اطفال اشاره كرده و به محمد بن مروان فرمود: «استرضع لولدك بلبن الحسان، واياك والقباح، فان اللبن قد يعدي [1] ; براي شير دادن به فرزندت از دايههاي خوشرو و زيبا استفاده كن و از زنان بد صورت و قبيح برحذر باش، زيرا شير گاهي (صفات و ويژگيهاي روحي مادر را به فرزند) منتقل ميكند.» در اين گفتار امام پنجم عليه السلام از تاثير شير مادر در انتقال زشتيها و زيباييهاي ظاهري مادر به فرزند سخن به ميان آورده است. بنابراين نقش وراثتي و محيطي مادر در تربيت فرزندان نبايد مورد غفلت قرار گيرد. گذشته از تاثير مادران در نسل آينده، وجود پدر نيز به عنوان مدير خانواده نقش به سزايي در ساختار شخصيتي كودك دارد. طبق فرموده امام باقر عليه السلام، صلاحيت و شايستگيهاي پدر از جمله خصلت هايي است كه در پرتو آن فرزندان از انحرافات و كجرويها محفوظ ميمانند. آن حضرت فرمود: «يحفظ الاطفال بصلاح آبائهم [2] ; اطفال در سايه ي صلاحيت و شايستگي پدرانشان [از انحرافات] مصون ميمانند.» در حقيقت مجموعه اعمال، رفتار و گفتار پدر، در شكلگيري شخصيت آينده كودك كار ساز خواهد بود. افزون بر اين پدر به عنوان مدير اقتصادي خانواده ميتواند با كسب درآمد صحيح و به دست آوردن روزي حلال در روحيات و صفات كودك، تاثير قابل توجهي داشته باشد. به همين جهت امام باقر عليه السلام به پدراني كه تلاش ميكنند سفرههاي منازل خود را با روزي حلال بيارايند مژده ميدهد كه: «آنان در روز قيامت با سيمايي نوراني همانند ماه شب چهارده با خداوند ملاقات خواهند نمود. لقي الله عزوجل يوم القيامة و وجهه مثل القمر ليلة البدر.» [3] .
تكريم شخصيت كودك
اشاره
مربي شايسته با بهرهگيري از روشهاي متنوع، به تكريم شخصيت كودك ميپردازد و از اين طريق زمينه تربيت صحيح و اعتلاي صفات نيك را در وجود او فراهم ميسازد. او ميداند كه مهمترين مشكل كودكان و نوجوانان، احساس حقارت و عدم اتكا به نفس است و انسان همان طور كه به آب و غذا نيازمند است به تكريم و توجه ديگران نياز دارد، بلكه اين نيازهاي عاطفي و معنوي او به مراتب بيشتر از نيازهاي جسماني اوست. عمدهترين دليل ناسازگاري در فرزندان و علتبسياري از ناهنجاريها را بايد در احساس حقارت و كم توجهي والدين به فرزند جست وجو نمود. اين فقر روحي و رواني را ميتوان از راههاي زير بر طرف نمود: