ص: 11
زندگی پاک
بی گمان فاجعه جانگداز کربلا، بر شخصیّت امام باقر که لحظه به لحظه شاهد صحنه های آن بود، تأثیر خود را گذاشت چرا که بنابر برخی روایات، آن حضرت از جمله کسانی بود که همراه با بقیه بنی هاشم در این ماجرا حضور داشت.
از همان روزهای آغازین حیاتش، خطوط امامت در سیمایش آشکار بود. در حدیثی از ابو الزبیر محمّد بن مسلم مکّی آمده است که گفت: نزد جابر بن عبداللَّه بودیم که علی بن الحسین و فرزندش محمّد که هنوز کودک بود، وارد شدند. جابر، آن حضرت را در آغوش گرفت، علی بن الحسین خطاب به فرزندش فرمود: سر عمویت را ببوس، محمّد به جابر نزدیک شد و سر او را بوسید، جابر که بینایی اش را از دست داده بود، پرسید: این کیست؟ علی بن الحسین پاسخ داد: این محمّد پسر من است. جابر او را در آغوش گرفت و گفت: ای محمّد! رسول خدا صلی الله علیه و آله بر تو سلام فرستاده، پرسیدند: چطور؟! گفت: پیش رسول خدا بودم و حسین در اتاق آن
ص: 12
1- (2) همان مأخذ، ص 217.
حضرت مشغول بازی بود، پیامبر فرمود:
ای جابر: فرزندم حسین را پسری است که علی خوانده می شود چون روز قیامت فرا رسد، منادی بانک بر آورد که سید العابدین برخیزد. در آن هنگام علی بن الحسین بر می خیزد، برای این علی پسری به دنیا خواهد آمد که محمّد نام دارد. ای جابر چنانچه او را دیدی سلام مرا به او برسان و بدان که عمر تو پس از دیدار او، اندک خواهد بود.
پس از این دیدار دیری نپایید که جابر جهان را بدرود گفت. (1)
امام محمّد باقر پس از رحلت پدرش، امامت مردم را عهده دار شد.
امامت و علم پیامبران
هنگامی که خورشید اقتدار بنی امیّه افول کرد و پایه های حکومت آنان در اثر انقلابهای پیاپی مکتبی، هر روز سُست تر از روز پیش می شد، امام باقر علیه السلام فرصت نشر معارف قرآنی را پیدا کرد. این معارف در صحیفه ای گرد آمده بود که اهل بیت هر یک آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله به ارث برده بودند.
و در این روزگار جامعه اسلامی که دامنه آن بسیار گسترش یافته و به مثابه چادری بزرگ ملّتهای گوناگون و فرهنگهای مختلف را در خود جای داده بود، به معارف قرآنی پیش از پیش نیاز داشت. این جامعه نوین را بر اساس چه ارزشهایی باید ارزیابی کرد؟ و ارزشهای توحیدی و چهار چوبهای عمومی و فرهنگی و روح قوانین
1- (1) بحارالانوار، ج 46، ص 227.
تا دیروز امام سجاد از طریق نیایشها و راز و نیازهایش با خداوند، پرچم توحید را بر می افراشت و با دعا و نیایش حیات جامعه مسلمانان و بویژه جامعه مکتبی پیرو خط اهل بیت علیهم السلام را سر و سامان می داد.
معارفی که امام باقر در راه نشر و گسترش آن می کوشید، چه بودند و آن حضرت چگونه توانست راهی به سوی آنها باز کند؟
از این روست که در یکی از کلمات قصار آمده است:
ظاهراً اساس علم پیامبر و جانشینان معصوم آن حضرت، قرآنی است که با حدیث نبوّی تفسیر شده است، امّا اساس حقیقی علم آنان نور عقلی است که با ایمان و الهام در قلوب خدا شناسان شعله می گیرد. این همان عقلی است که به مردم، اندکی از آن اعطا شده و در عوض خداوند پیامبران و جانشینان آنها را از آن کاملًا بهره مند ساخته است.
در واقع درخشش نور عقل نزد انسانها و تجلّی آن در معارف اوّلیه ای که هر شخصی آن را می داند و در ارزشهایی که مردم در میان خود حاکم گردانیده اند و در پرتو افشانیها و روشنگرایهایی که فقط نزد گروهی از مردم یافت می شود و آنان را به نوابغ و سران و بزرگان تبدیل می کند و ... ما را به معنی علم تکوینی که پروردگار در قلب اولیای برگزیده خویش افکنده است، رهنمون می شود. در حدیث آمده است:
به نظر می رسد که برخی از مردم در وجود چنین علمی نزد پیامبران و امامان و گروهی از فقهای امّت تردید می کنند و بدین سخنان خداوند استناد می جویند که:
«وکلیدهای غیب پیش او (خدا) است که کسی جز او از آنها آگاهی ندارد.»
«بگو در آسمانها و زمین، هیچ کس جز خداوند غیب نمی داند.»
چنین نیست بلکه خداوند بر انجام این کار تواناست. مگر هر یک از ما تا
1- (1) علم نوری است که خداوند در قلب هر که خواهد، بیفکند.
3- (3) سوره نمل، آیه 65.
خداوند متعال در قرآن فرموده است:
«داننده غیب است و هیچ کس را بر غیبش آگاه نگرداند* مگر آن کس از رسولان خود که بر گزیده است که بر محافظت او (فرشتگان را) از پیش رو و پشت سر می فرستد.»
وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ وَلکِنَّ اللَّهَ یَجْتَبِی مِن رُسُلِهِ مَن یَشَاءُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ (2).
همچنین در جای دیگری فرموده است: