امام محمد باقر در يك نگاه
امام محمد باقر عليه السلام در شهر مدينه، در اول رجب سال 57 هـ.ق، روز جمعه يا سه شنبه ديده به جهان گشود. [1] او اولين فرزند در خاندان علوي بود كه از نسل دو امام (حسن و حسين عليهما السلام) متولد شد. پدرش امام سجاد عليه السلام و مادرش ام عبدالله (فاطمه) دختر امام حسن عليه السلام است. [2] نامش محمد و لقبش باقر، شاكر، هادي، امين، شبيه (مانند رسول خدا صلي الله عليه و آله) است. [3] كنيه آن حضرت ابوجعفر [4] بود. آن حضرت داراي دو همسر; ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابي بكر (مادر امام صادق عليه السلام و عبدالله بن محمد) و ام حكيم دختر اسيد بن ثقفي (مادر ابراهيم و عبدالله) بود و دو ام ولد هم داشت. علي، زينب و ام سلمه نام ديگر فرزندان آن حضرت است. [5] . آن حضرت بعد از شهادت پدرش امام سجاد عليه السلام در سال 95 هـ.، كشتي هدايت امت را در ميان طوفان هاي حوادث راهبري كرد و به مدت 19 سال پيشوايي شيعيان را عهده دار شد. (محرم 95 تا ذي‌حجه 114).
اوضاع علمي عصر امام عليه السلام
سالهاي (94 تا 114 هـ.ق) زمان آغاز مشربهاي فقهي و اوج‌گيري روايت حديث در رابطه با تفسير است. از علماي اهل سنت افرادي مثل زهري، مكحول، قتاده، هشام بن عروه و... در زمينه ي نقل حديث و ارائه ي فتوي فعاليت مي‌كردند و البته وابستگي اشخاصي مثل زهري، ابراهيم نخعي، ابوالزناد، رجاء ابن حيوة و... به دستگاه حكومتي، ضرورت پرداختن امام عليه السلام به سنت واقعي پيامبر صلي الله عليه و آله را روشن مي‌كرد. امام باقر عليه السلام به خوبي اين خطر را احساس مي‌كرد، در نامه‌اي به سعد الخير، مي‌فرمايد: «فاعرف اشباه الاحبار والرهبان الذين ساروا بكتمان الكتاب و تحريفه فما ربحت تجارتهم وما كانوا مهتدين; [6] همانند احبار و رهبان ها را بشناس. آنان كه كتاب خدا را از مردم كتمان و تحريف كرده و [با تمام اين احوال] سودي از كارشان نبرده و هدايت نشده بودند.» در اين دوره اساسا فقه نزد اهل سنت وارد مرحله ي تدوين خود شد. فروكش كردن تنش هاي سياسي پس از حادثه ي كربلا و شكست ابن زبير و يك پارچه شدن حاكميت بني اميه بسياري از علماء را از صحنه سياست دور كرد و آنان به حوزه‌هاي ديگر مانند درس و حديث روي آوردند. فرمان تدوين حديث توسط عمر بن عبدالعزيز، در سال 100 هـ.ق به ابوبكر بن حزم، [7] بهترين شاهد بر تكاپوي فرهنگي اهل سنت در آغاز قرن دوم، مقارن با دوران امامت امام باقر عليه السلام است. پيش از آن، فقه و حديث در جامعه مورد بي‌اعتنايي كامل قرار گرفته بود و بي‌خبري مردم زماني به اوج خود رسيد كه فتوحات اسلامي آغاز شد. در طول نيمه دوم قرن اول هجري، حتي مردم كيفيت اقامه نماز و حج را نيز نمي‌دانستند. [8] .
اقدامات امام باقر
اشاره
در برابر يك دوره خاموش فقه و حديث و خيزش علمي اهل سنت در مرحله بعد، امام باقر عليه السلام به دو كار عمده دست زد: 1. ايجاد جنبش علمي شيعي در فقه، تفسير، حديث، اخلاق و.... 2. تلاش براي زدودن تحريف هاي ناشي از اقدامات علمي اهل سنت. [9] . درخشش امام عليه السلام در هر دو جبهه ي احياي ارزشهاي نبوي، به گونه‌اي بود كه عبدالله بن عطاء مكي مي‌گفت: «ما رايت العلماء عند احد قط اصغر منهم عند ابي جعفر و لقد رايت الحكم بن عيينة مع جلالته في القوم بين يديه كانه صبي بين يدي معلمه; [10] علماء را در محضر هيچ كس كوچكتر از آنها در حضور ابوجعفر عليه السلام نديدم. حكم بن عيينه با تمام عظمت علمي‌اش در ميان مردم، در برابر او، مانند بچه‌اي مقابل معلم خود بود.» و ابوزهره مي‌نويسد: «امام باقر عليه السلام وارث امام سجاد عليه السلام در امامت و هدايت مردم بود. از اينرو علماي تمام بلاد اسلامي از هر سو به محضر او مي‌شتافتند و كسي از مدينه ديدن نمي‌كرد، مگر اينكه به خدمت او شرفياب شده و از علوم بي‌پايانش بهره‌ها مي‌گرفت.» [11] .
ايجاد جنبش علمي
در مورد ايجاد جنبش عظيم علمي امام، همين قدر كافي است كه بدانيم امام باقر عليه السلام و فرزندش امام صادق عليه السلام در سايه بحرانهاي دروني نظام اموي كه آنها را مشغول خود ساخته بود، به تاسيس حوزه‌هاي بزرگ درسي و علمي موفق شدند و بيشترين آراي فقهي، تفسيري و اخلاقي را از خود در كتب مربوطه به جاي گذاشتند، به گونه‌اي كه تنها يكي از شاگردان امام باقر عليه السلام يعني محمد بن مسلم، 30 هزار روايت از حضرت نقل مي‌كند و شخصي مانند جابر جعفي هفتاد هزار روايت و شيخ طوسي شاگردان حضرت را 462 نفر مي‌داند. [12] .