- پیش گفتار 1
- معنای غیبت 5
- اشاره 5
- ریشه ی لغت غیبت و اشاره ای به ملاک تشخیص آن 6
- اشاره 8
- بررسی ادلّه ی حرمت غیبت 8
- آیات دالّ بر حرمت غیبت 9
- 1. آیه ی نهی از غیبت 9
- اشاره 9
- 2. آیه ی توبیخ لُمَزَه 12
- اشاره 19
- 3. آیه ی نهی از جهر به قول سوء 19
- مناقشه در استدلال شیخ- قدس سره - 19
- مصداق جالبی برای آیه ی شریفه در روایات 20
- 4. آیه ی مذمّت حبّ إشاعه ی فحشا 21
- اشاره 21
- مناقشه در استدلال 22
- تفسیر روایی آیه ی شریفه 24
- اشاره 28
- روایات دالّ بر حرمت غیبت 28
- _ روایت جامع الاخبار 32
- _ روایت اجتناب غیبت 32
- _ روایت مشی در عیب دیگران 33
- _ روایت غیبت کننده ی تائب 34
- _ روایت أکل حسنات 35
- اشاره 39
- آیا غیبت از کبائر است؟ 39
- وجه مخالفت برخی با کبیره بودن غیبت 40
- تحقیقی در معنای گناهان کبیره 40
- اقوال مختلف در معنای کبیره 42
- اطلاقات کبیره در روایات 44
- ادلّه ی شیخ- قدس سره - بر کبیره بودن غیبت 56
- استدلال به روایت أنس 62
- ادلّه ی دیگری بر کبیره بودن غیبت 62
- استدلال به آیه ی مذمّت از حُبّ إشاعه ی فحشا 65
- نتیجه ی بحث کبیره بودن غیبت 67
- آیا منحصراً غیبت «مؤمن» حرام است؟ 68
- حکم غیبت صبیّ ممیّز 71
- حکم غیبت صبیّ غیر ممیّز و مجنون 72
- اشاره 75
- حقیقت غیبت چیست؟ 75
- وجود عیب در غیبت شونده 76
- قیود مورد بحث در تعریف غیبت 76
- اشاره 77
- دیدگاه حضرت امام- قدس سره - در عدم لزوم وجود عیب، برای تحقّق غیبت 77
- مستوریت عیب 77
- عدم رضایت غیبت شونده 77
- آیا مستور بودن عیب، شرط تحقّق غیبت است؟ 79
- نقد و بررسی دیدگاه حضرت امام- قدس سره - 80
- بررسی اقوال لغویین در تبیین حقیقت غیبت 82
- اشاره 82
- نتیجه ی بررسی اقوال 89
- مناقشه در تعاریف لغویین 91
- اشاره 93
- اشاره به معنای غیبت در روایات و تعریف فقها از غیبت 93
- نقل دو تعریف از غیبت توسط شهید ثانی- قدس سره - 95
- تعریف محقّق کَرَکی- قدس سره - از غیبت 99
- تعریف نراقی اوّل - قدس سره - از غیبت 100
- تعریف نراقی ثانی- قدس سره - از غیبت 101
- تعریف شیخ بهایی- قدس سره - از غیبت 101
- اشاره 102
- تفسیر مرحوم شیخ- قدس سره - از عبارت «ذکرک أخاک بما یکرهه» 102
- تفصیل مرحوم شیخ- قدس سره - در تعریف غیبت 106
- نقد و بررسی 108
- قول مختار در تعریف غیبت 114
- تنبیهات مرحوم شیخ (قدس سره) 115
- اشاره 115
- امر اوّل: نقش قصد انتقاص در تحقّق غیبت در دیدگاه شهید ثانی- قدس سره - 116
- اشاره 116
- اشاره 117
- مناقشه در کلام شهید ثانی- قدس سره - 117
- آیا گفتن بیماری دیگران نزد پزشک، غیبت است؟ 118
- امر دوم: آیا حدیث نفس هم غیبت است؟ 119
- امر سوم: حکم غیبت مؤمن میّت 121
- امر چهارم: حکم غیبت به کنایه 123
- امر پنجم: حرمت غیبت، اعم از ذکر عیوب دینی و دنیایی است 124
- اشاره 124
- نحوه ی عمل در مثبتَین 125
- امر ششم: آیا کشف عیب مخفی شخص نامعیّن، غیبت است؟ 127
- اگر تعلیل عیب موجب تعمیم به دیگران شود، باعث تعدّد حرمت هم می شود؟ 127
- اشاره 127
- حکم ذکر عیب مستور شخص نامعیّن، اگر موجب حطّ شأن جمعی شود 128
- امر هفتم: آیا ذکر عیب مستور کسی در حضور او غیبت است؟ 130
- اشاره 132
- امر هشتم: دواعی غیبت 132
- دواعی غیبت در مصباح الشریعه 132
- بررسی اعتبار کتاب مصباح الشریعه 133
- اشاره 139
- توضیحات شهید ثانی- قدس سره - درباره ی دواعی غیبت 139
- 1. تشفّی الغیظ (تسکین عصبانیّت) 140
- 2. مساعده قوم (همراهی با دیگران) 140
- 3. اسقاط اثر الشهاده علیه (پیشگیری از قبول شهادت دیگری) 141
- 5. اراده التصنّع و المباهاه (خود را بَر ساختن و اظهار فخر کردن) 142
- 4. تبرئه النفس (تبرئه ی خود با اتّهام به دیگری) 142
- 6. الحسد 143
- 7. المطایبه و المحاکاه (شوخی و ادای دیگری را تقلید کردن) 144
- 8. السخریه (تمسخر) 144
- 9. الترحمُّ و التغمُّم (دلسوزی) 145
- 10. الغضب لله تعالی (غیرت دینی) 145
- اشاره 147
- کفّاره ی غیبت 147
- هفت احتمال در کفّاره ی غیبت 148
- تأسیس اصل در کفّاره ی غیبت 150
- اشاره 150
- قول به اصل احتیاط در کفّاره ی غیبت 151
- مناقشه در ادلّه ی قائلین به اصل احتیاط 151
- اشاره 153
- ادلّه ی وجوب کفّاره در غیبت 153
- سخن آخر در تأسیس اصل 153
- آیا ترک غیبت، حقِّ برادر مؤمن است؟ 154
- روایات لزوم استرضاء و استحلال 160
- اسلام دین رأفت نه خشونت 172
- مناقشه در وجه اعتباری 179
- جمع بندی استدلال ها و پاسخ کلّی بر لزوم استحلال 179
- مناقشه در استدلال به روایات 180
- آیا استغفار للمغتاب (بالفتح) واجب است؟ 180
- اشاره 180
- ادلّه ی وجوب استغفار برای مغتاب 180
- نتیجه ی بحث استغفار للمغتاب 188
- وجه جمع بین وجوب استحلال و وجوب استغفار للمغتاب چیست؟ 189
- اشاره 189
- توضیح کلام مرحوم شیخ- قدس سره - در وجه جمع 189
- استدراک جناب شیخ- قدس سره - 192
- نقد و بررسی نظر شیخ- قدس سره - 193
- اشاره 195
- آیا اگر مغتاب از غیبت مطّلع شد، استحلال لازم است؟ 195
- استدلال به روایت مصباح الشریعه 196
- کلام شهید ثانی- قدس سره - در وجه جمع 197
- تنها وظیفه ی قطعی غیبت کننده: استغفار از گناه خود 199
- مستثنیات غیبت 200
- اشاره 200
- نمونه هایی از برتری مصحلت غیبت بر مصلحت ترک آن 202
- پرهیز از افراط و تفریط 203
- قاعده و ملاک مرحوم شیخ- قدس سره - در موارد جواز غیبت 204
- اشاره 205
- دو قسم اصلی مستثنیات غیبت، از دیدگاه شیخ انصاری- قدس سره - 205
- ب) جواز غیبت، به ملاک تزاحم 206
- الف) عدم خروج غیبت از حرمت، به قاعده ی لاضرر یا لاحرج با توجّه به امتنانی بودن این دو قاعده 206
- مناقشه در نحوه ی ورود شیخ- قدس سره - به بحث مستثنیات غیبت 211
- اشاره 213
- موارد استثنا 213
- 1. غیبت متجاهر به فسق 213
- اشاره 213
- ادّعای مرحوم شیخ- قدس سره - در جواز لعن متجاهر به فسق و مناقشه در آن 215
- ادلّه ی جواز غیبت متجاهر به فسق 217
- _ روایت هارون بن جهم 217
- نتیجه ی نهایی در حکم غیبت متجاهر به فسق 251
- آیا جواز غیبت متجاهر به فسق، مشروط به غرض صحیح است؟ 253
- آیا غیبت متجاهر در غیر موردی که تجاهر به آن دارد، جایز است؟ 254
- آیا غیبت گناهانِ «دون ما تجاهر به» بالاولویه جایز است؟ 255
- اشاره 255
- نقد و بررسی فتوای شیخ- قدس سره - در جواز غیبت «دون ما تجاهر به» 257
- اشاره 258
- سخن مرحوم شیخ- قدس سره - در غیبت مرتکبین قبایح معروفه 258
- حکم غیبت کسی که در مکانی متجاهر و در مکان دیگر متستّر است، برای اهل مکان تستّر؟ 259
- مناقشه در دیدگاه شیخ- قدس سره - 259
- تحقّق تجاهر از منظر مرحوم شیخ- قدس سره - در صورت عدم ارائه ی محملی برای فسق 262
- اشاره 265
- 2. غیبت ظالم در مقام تظلّم (انتصار مظلوم) 265
- آیاتی که برای جواز غیبت مظلوم از ظالم، به آن استدلال شده است 266
- الف) آیه ی نفی سبیل برای کسی که در مقام انتصار است 266
- ب) آیه ی جواز جهر به قول برای مظلوم 269
- فروعات جواز غیبت در مقام تظلّم 272
- فرع اوّل: جواز غیبت ظالم حتّی در غیر مورد ظلم 272
- فرع دوم: آیا غیبت از ظالم نزد هر کسی جایز است؟ 275
- فرع سوم: آیا غیبت به عنوان شکایت از ترک اولی، جایز است؟ 277
- شواهد روایی بر جواز غیبت در مقام تظلّم 279
- اشاره 284
- 3. وجوب نُصح مستشیر 284
- مجوّزات غیبت به دلیل مزاحمت غرض أهم 284
- نقد و بررسی دیدگاه شیخ در جواز غیبت به خاطر وجوب نصح مستشیر 285
- اشاره 291
- ادلّه ی مرحوم شیخ- قدس سره - بر عدم حرمت غیبت در صورت استفتا 291
- 4. استفتا 291
- الف) استدلال به قاعده ی تزاحم 291
- ب) استدلال به روایت عوالی اللئالی 292
- ج) استدلال به صحیحه ی عبدالله بن سنان 295
- _ صحیحه ی عبدالله بن سنان 295
- سخن آخر در حکم غیبت در مقام استفتا 305
- 5. غیبت به قصد ردع از ارتکاب فعل حرام 307
- اشاره 307
- الف) قاعده ی تزاحم 308
- ادلّه ی مرحوم شیخ- قدس سره - بر جواز غیبت، در مقام قصد ردع عاصی از ارتکاب منکر 308
- ب) غیبت به قصد ردع منکر، مصداق احسان است 310
- ج) غیبت به قصد ردع منکر، مشمول اطلاق ادلّه ی نهی از منکر است 317
- اشاره 321
- ادلّه ی مرحوم شیخ- قدس سره - بر جواز غیبت به قصد حسم مادّه ی فساد 322
- الف) تزاحم 322
- ب) تمسّک به صحیحه ی داود بن سِرحان 323
- اشاره 333
- 7. جرح شهود 333
- حکم جرح رُوات کاذب 334
- حکم غیبت کسی که بدون علم، چیزی را به دین نسبت می دهد 336
- حکم جرح مفتیان بدون صلاحیت (مدّعیان مقام افتاء) 338
- حکم غیبت داوطلبان تصدّی مشاغل مهم در نظام جمهوری اسلامی 341
- حکم غیبت در مقام شهادت برای اقامه ی حدود 342
- 8. غیبت به جهت دفع ضرر از غیبت شونده 343
- اشاره 343
- ادلّه ی جواز غیبت برای دفع ضرر از غیبت شونده 344
- الف) قاعده ی تزاحم 344
- ب) غیبت به جهت دفع ضرر، مصداق «احسان» است 345
- نمونه ای تاریخی از تلاش امام صادق- علیه السلام - برای دفع ضرر از اصحاب 346
- نقد اشکال سید خویی- قدس سره - 362
- اشکال سیّد خویی- قدس سره - بر استدلال روایی مرحوم شیخ- قدس سره - برای جواز غیبت به جهت دفع ضرر 362
- اشاره 362
- 9. ذکر عیبی که صفت ممیّزه ی شخص باشد به نحوی که بدون آن شناخته نمی شود 362
- اشاره 362
- دلیل مرحوم شیخ- قدس سره - بر جواز غیبت به عیب ممیّزه 363
- نقد کلام مرحوم شیخ- قدس سره - 365
- تفصیل در موارد جواز ذکر عیوبی مثل حولاء، اعور و... 366
- 10. غیبت نزد کسی که به دلیل اطلاع از عیب، شنیدنش تأثیری در او نداشته باشد 367
- کلام سیّد خویی- قدس سره - مبنی بر جواز غیبتِ مدّعی نسَب، در صورت ترتّب أثر شرعی 368
- اشاره 368
- 11. غیبت برای ردّ ادّعای نسبت دروغین 368
- 12. قدح در مطالب باطلِ کسی که بالملازمه دالّ بر نقصان اوست 372
- سخن پایانی در مستثنیات غیبت 376
- اشاره 378
- حکم استماع غیبت 378
- کلام مرحوم شیخ- قدس سره - در حکم استماع غیبت 379
- اشاره 379
- مناقشه در کثرت روایات دالّ بر حرمت استماع غیبت 380
- ادلّه ی حرمت استماع غیبت 381
- 1. روایت غرر الحکم و درر الکلم: «السامع للغیبه أحد المغتابین» 381
- 2. روایتی از امیرالمؤمنین - علیه السلام - در کتاب اختصاص 382
- اشاره 382
- بررسی سند روایت اختصاص 383
- 3. روایتی از امام صادق - علیه السلام - در مجموعه ی شهید- قدس سره - 386
- 4. روایتی از رسول اکرم- صلی الله علیه و آله و سلم - در «لُب اللباب» قطب راوندی 386
- 5. حدیث مناهی «نهی النبی- صلی الله علیه و آله و سلم - عن الغیبه و الاستماع الیها» 388
- اشاره 388
- مناقشه ی بعض اعاظم در دلالت حدیث مناهی 389
- بررسی مناقشه ی سیّد خویی- قدس سره - در حمل ذیل روایت بر سماع قهری 392
- اشاره 392
- اشکال دیگری بر استدلال به حدیث مناهی برای اثبات جواز استماع غیبت 394
- نقد این اشکال 395
- 6. روایت شهید ثانی- قدس سره - در کشف الریبه 395
- اشاره 395
- بررسی سند حدیث مناهی 395
- نقد استدلال شهید ثانی- قدس سره - 397
- 7. روایات دالّ بر لزوم ردّ غیبت 397
- نحوه ی استدلال شهید ثانی- قدس سره - به این روایت 397
- اشاره 397
- سخن آخر در دلالت روایات لزوم ردّ غیبت، بر حرمت استماع 410
- دلیل ما بر حرمت استماع غیبت 411
- استفاده ی حرمت استماع غیبت، از طریق عناوین ملازم با آن 418
- اشاره 418
- 1. رضایت به فعل حرام 418
- 2. دفع منکر 419
- 3. تشویق منکر 420
- حکم استماع، در صورت جواز غیبت 421
- اشاره 421
- اشاره 422
- 1. شنیدن غیبتی که تخصّصاً از موضوع غیبت خارج است 422
- احتمالات مختلف در مسأله 422
- 2. شنیدن غیبتی که برای غیبت کننده به خاطر اضطرار، تقیّه و یا عدم بلوغ، جایز است 423
- 3. شنیدن غیبت ظالم در مقام انتصار 424
- حکم استماع در صورت شک در جواز غیبت 425
- اشاره 425
- شکّ در جواز غیبت به خاطر شکّ در مثل مظلومیّت مغتاب 427
- قول مختار در مقام شک 430
- وحدت ردّ غیبت با نهی از منکر در نظر محقّق ایروانی- قدس سره - 440
- آیا وجوب ردّ غیبت، همان وجوب نهی از منکر است؟ 440
- ملاحظاتی در ردّ غیبت 443
- اشاره 443
- آیا با شک در این که غیبت کننده مجوّز دارد، ردّ غیبت واجب است؟ 443
- آیا با علم به این که غیبت کننده مجوز غیبت دارد، باز ردّ غیبت واجب است؟ 445
- اشاره 447
- آیا مدح در حضور و غیبت در غیاب، عقاب را دو برابر می کند؟ 447
- ذو اللسانین یا ذو وجهین چه کسانی هستند؟ 447
- توضیحی درباره ی استفاده ی توثیقات عامّه از کامل الزیارات 453
- توثیق مشایخ اصحاب اجماع 454
- استفاده ی توثیقات عامّه از تفسیر علی بن ابراهیم 454
- نتیجه گیری از روایات ذو وجهین 457
- اشاره 462
- آیا غیبت بر بهتان هم اطلاق می شود؟ 462
- بهتان غیابی در نگاه شیخ انصاری- قدس سره - دارای سه عقاب کذب، غیبت و مرکّب است: 465
- اشاره 465
- نقد کلام مرحوم شیخ 465
- 1. آیا رضایت غیبت شونده موجب حلّیت غیبت می شود؟ 466
- دو نکته ی مهم در تتمیم بحث غیبت 466
- 2. آیا با إخبار ثقه، استحقاق غیبت شخص ثابت می شود؟ 471
- اشاره 473
- حقوق اخوان در کلام مرحوم شیخ (قدس سره) 473
- اشاره 478
- کلام مرحوم شیخ- قدس سره - در اختصاص حقوق إخوان به عاملین آن 478
- اشکال سیّد خویی- قدس سره - بر کلام مرحوم شیخ 482
- نقد کلام سید خویی- قدس سره - 483
- کتاب نامه 484
پیش گفتار
بسم الله الرحمن الرحیم
(یأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اجْتَنِبُواْ کَثِیرًا مِّنَ الظَّنّ ِ إِنَّ بَعْضَ الظَّنّ ِ إِثْمٌ وَ لَاتجَسَّسُواْ وَ لَایَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیحُِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیم)(1)
غیبت _ به کسر غین _ اسم مصدر «اغتیاب» همان پشت سر گویی است که در قرآن کریم و سنّت پیامبر- صلی الله علیه و آله و سلم - و معصومین- علیهم السلام - مورد نهی شدید و أکید قرار گرفته است و در تبیین حدود آن روایات زیادی وارد شده است.
متن پیش رو، محصول دروس خارج فقه حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت افاضاته) پیرامون موضوع «غیبت» است که در عالی ترین سطح تحقیقات فقهی در حوزه ی
1- (ای کسانی که ایمان آوردید! از بسیاری از گمان ها بپرهیزید؛ چرا که بعضی از گمان ها گناه است، و هرگز [در کار دیگران] تجسّس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند؛ آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده ی خود را بخورد؟! [به یقین] آن را ناپسند می دارید، [پس] از خداوند پروا کنید که خداوند توبه پذیر و مهربان است). (الحجرات، آیه ی 2)