پژوهشی درباره تفسیر عرفانی امام صادق (ع) صفحه 1

مقدمه

در قرن سوم هجری در محافل عرفانی (صوفیان) کوفه و بغداد، احادیث و روایت های اخلاقی، با گرایش های عرفانی درباره نکات گوناگون مبهم قرآن، شهرت یافت که به امام جعفر صادق (علیه السلام) (م: 148هـ.ق) نسبت داده شده است. شمار این روایتها در کتاب چاپ شده فعلی به ضمیمه حقایق الت فسیر، به 350 حدیث می رسد، که در محور تفسیر معنوی و باطنی 310 آیه از قرآن کریم وارد شده است.

گردآورنده تفسیر

روایات یاد شده که به شکلی نامنظم و پراکنده درمحفل های عارفان، مورد بهره برداری اصحاب طریقت، قرار می گرفت، در حدود اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هـ.ق، توسط مورخ معروف و عارف بلند آوازه نیشابور، ابو عبدالرحمن سلمی، تنظیم و ترتیب یافته و به یکی از معروف ترین کتاب های وی به نام: حقایق التفسیر ضمیمه شد. ابوعبدالرحمن سلمی، که خود بسیاری از تفاسیر قرآن کریم را، که حتی از طریق صحابه و تابعین و دیگر مفسران پس از تابعان رسیده و در آنها تنها به روشن گری و رفع ابهام آیات قرآن از نگاه ظاهر و جنبه های لفظی توجه شده است، قشری و ظاهری می داند، به تفسیر منسوب به امـام صـادق (علیه السلام) و تفسیر ابوالعبـاس ابن عطاء آدمی بلخی، به دید تکریم و ارجمندی نگریستـه و مـراد و مقصـود خویش را در تفسـیر عرفانی قرآن و تبیین بطون و ابعاد معنوی آن جسته است. این حقیقت از سخنان وی در مقدمه حقایق التفسیر، به روشنی به دست می آید: (هنگامی که اصحاب علوم قشری و ظاهری را دیدم که به طرح و تدوین انواع فایده های قرآنی، سبقت می جویند [و در موضوعاتی] از جمله قراءات، تفاسیر، مشکلات و احکام و اعراب و لغت و مجمل و مبین و ناسخ و منسوخ بحث می کنند، ولی هیچ کدام در راه شناخت و بازیابی حقیقت قرآن، تلاشی نمی ورزند، جز آیات متفرقی که [تفسیر آنها] به ابوالعباس بن عطا نسبت داده شده و از جعفر بن محمد [علیه السلام] نقل شده است. [یا ابن عطا از آن حضرت نقل کرده است] آن هم بدون داشتن ترتیب خاص. من نیز از گذشته مطالبی شنیده بودم که آنان را نیکو می شمارم [در نهایت] علاقه مند گردیدم که این کلمات را برگفتار آنان بیفزایم و دیدگاه های مشایخ اهل حقیقت (صوفیه) را برآن بیفزایم و برحسب سوره های قرآنی به مقدار توانم آنها را مرتب سازم.) [1] .

شناسایی تفسیر توسط لویی ماسینیون

اشاره

سوگمندانه باید ابراز داشت کتاب حقایق التفسیر که تفسیر عرفانی امام صادق (علیه السلام) نیز بدان ضمیمه است، پس از آن که به قلم ابوعبدالرحمن سلمی، ترتیب و نگارش یافت، هم چنان تا نیمه دوم قرن بیستم میلادی به صورت نسخه های دست نویس، باقی ماند و با وجود منزلت والا و جایگاه بلند سلمی و آثارش در اندیشه و سخن اندیشه ورزان دینی، چندان توجهی به تحقیق و چاپ و نشر تفسیر یاد شده و دیگر آثار وی مبذول نگردید. خوشبختانه نسخه های خطی این اثر در کتابخانه های کشورهای اسلامی و غیراسلامی موجود است که خود روزنه ای از امید به روی بلند همتان می گشاید. پل نویا، نخستین مصحح و نشر دهنده ی این کتاب می نویسد: (می دانیم که تعداد زیادی نسخه خطی از کتاب حقایق التفسیر سلمی وجود دارد، من خود ده نمونه از آنها را فقط در کتابخانه های استانبول و نیز در موزه بریتانیا به معاینه دیده ام) [2] . تفسیر امام صادق (علیه السلام) پس از تألیف توسط ابوعبدالرحمن سلمی برای نخستین بار توسط پژوهشگر فرانسوی لویی ماسینیون در نیمه اول قرن بیستم شناسایی گردید... پل نویا دراین مورد می نویسد: (اهمیت تفسیر عرفانی را که صوفیان سنی به امام جعفر صادق متوفای (148 هـ.ق/ 765 م) نسبت داده اند مانند اهمیت بسیاری از متون عرفانی کهن برای نخستین بار لویی ماسینیون در اثر خود به نام تحقیق در اصطلاحات عرفانی اسلامی (ص 201 ـ 206) مورد تأکید قرار داده است. زمانی، ی، ف، روسکات مقاله ای به نام امام جعفر صادق منتشر ساخته و در آن مسئله مرموز جابربن حیان و امام را که به قول مورخان اسلامی به علم کیمیا پرداخت و به گواهی خود ابن ندیم در علوم غریبه استاد جابر بود، بررسی کرده است روسکات در نخستین بخش این مقاله، آثار گوناگون منسوب به امام را، از نظر می گذراند، ولی گویا وی از کار تفسیری امام بی خبر است یا آن را بیرون از حوزه پژوهش های خود قلمداد می کند.) [3] . لویی ماسینیون در معرفی کتاب و اثبات صحت انتساب آن به امام و راویان احتمالی که کتاب را از امام صادق (علیه السلام) شنیده و به دیگران روایت کرده اند تحقیق نسبتاً مفصل و قابل توجهی دارد...

چاپ تفسیر

اشاره