پیشگفتار
عبدالکریم بن ابی العوجا، یکی از افرادی است که در سده دوم هجری/هشتم میلادی به زندیق معروف بودند. وی بدون ترس، در مراکز مقدس مسلمانان حاضر شده، به اظهار عقاید خود می پرداخت. گفت وگوهای او با امام صادق (علیه السلام) و شاگردان ایشان، شیوه ی استدلال جعفر بن محمد (علیه السلام) را با کسانی که به آفریدگار اعتقاد نداشتند، نشان می دهد. این مقاله علاوه بر بیان عقاید و مسلک ابن ابی العوجا، به بررسی گفت وگوهای او با امام صادق (علیه السلام) می پردازد.
واژه های کلیدی: امام صادق (علیه السلام)، عبدالکریم بن ابی العوجا، زنادقه، دهریون، ابن مقفع.
مقدمه
عبدالکریم بن ابی العوجا، [1] از زندیق های مشهور سده دوم هجری بود و در زمره تمیم بصره و از قبیله بکربن وائل شمرده می شد. [2] پدرش قریظ بن حجاج، پس از آن که در بین قوم خود به قتل متهم شد، به خراسان رفت و در آن جا به ابی العوجا مشهور گردید. [3] وی در زمان فعالیت های ابومسلم، جاسوس دوجانبه بود و با هر دو گروه مروانیان و عباسیان ارتباط برقرار کرد، به همین علت متهم گردید و به قتل رسید. [4] .
عبدالکریم، شاگرد حسن بصری (د: 110ه / 728م) بود، ولی از آن جا که در سخنان حسن بصری در باب «جبر و اختیار» تناقض هایی مشاهده کرد، از او جدا گردید. [5] وی به شهرهای مکه، مدینه و سرانجام کوفه سفر کرد. علت رفتن او به کوفه دقیقاً روشن نیست، اما گفته شده است که چون جوانان و خردسالان را فریب می داد، مورد تهدید عمرو بن عبید، متکلم
مشهور، (د: 144ه / 761م) قرار گرفت و ناگزیر به کوفه گریخت. [6] والی کوفه، ابوجعفر محمد بن سلیمان او را دستگیر کرد و در سال 155ه / 177م به قتل رساند. [7] بلاذری، علت قتل او را بی احترامی به قرآن، مسخره کردن نماز و به کار بردن کلمات زندیق ها ذکر کرده است. [8] .
سخنانی بین امام صادق (علیه السلام) و ابن ابی العوجا رد و بدل گردید که در منابع متقدم شیعه، چون اصول کافی از کلینی (د: حدود 328ه / 939م)، توحید از شیخ صدوق (د: 381ه / 991م)، امالی از سید مرتضی (د: 436ه / 1044م)، احتجاج از طبرسی (د: 560ه / 1164م) و نیز در آثار شیخ مفید (د: 413ه / 1022م) و شیخ طوسی (د: 460ه / 1067م) آمده است.