آشنایی با علوم قرآنی صفحه 102

نکته یاد کردنی این که: سوره‌هایی که حروف مقطّعه در ابتدای آنها آمده همه سور مکّی است جز دو سوره بقره و أعراف که مدنی است.

با آن که مفسران همه به متشابه بودن این حروف معترفند، باز از قدیم اظهار نظرهای احتمالی و ذوقی در باب مراد از آنها کرده‌اند که از آنهاست:

1- آوردن حروف مقطّعه در آغاز سوره‌ها اشاره به این حقیقت دارد که سخن خدا که شما- فصحای عرب- از آوردن همانندش ناتوانید از همین حرفهایی ترکیب شده که در اختیار شماست و می‌شناسید، یعنی مواد تشکیل دهنده کلام اللّه حروف شناخته و آشناست که در دسترس شماست. اگر می‌گویید قرآن سخن خدا و وحی آسمانی نیست مانندش را- هر چند به قدر کوچک‌ترین سوره باشد- بیاورید. «1»

2- رشید الدّین میبدی مفسّر سده ششم، حروف مقطعه را «سرّ» خداوند در قرآن می‌داند و در توجیه ذوقی و شاعرانه آنها می‌گوید: با حرفهای مفرد به یکدیگر خطاب کردن روش دوستان در آیین محبّت است. این نوع گفت و گو بیان راز حبیب است با حبیب خود به صورتی که رقیب از آن اطّلاع نیابد. «2»

3- آیة اللّه معرفت در این باره سخنی روشن‌تر و مستدل دارد که بعد از نقل اقوال دیگران بیان می‌کند:

«حروف مقطّعه اشارتهای رمزی به اسراری است بین خداوند قرآن و آورنده آن- حضرت محمد صلّی اللّه علیه و اله- که جز کسانی که امین وحی الهی‌اند بدان راه نمی‌یابند. [زیرا] اگر اطّلاع بر مراد و مقصود از این حرفها برای غیر آنان ممکن بود از ابتدا نیاز به رمزی گفتن آنها نبود.» «3» و این نکته‌ای دقیق و شایان توجّه است.

__________________________________________________
(1) از این نظریه زمخشری صاحب تفسیر الکشّاف طرفداری کرده. پس از او بیضاوی مؤلّف انوار التنزیل و اسرار التأویل (م. 685 ق.) و دیگران نیز این نظر را بهتر دانسته‌اند. (ر ک دو مأخذ سابق الذکر). گفتنی است پس از ذکر این حروف بی‌فاصله یا بافاصله ذکر قرآن و اعجاز آن و آسمانی بودنش مطرح می‌شود و می‌تواند ارتباطی بین آن حرفها و آسمانی بودن قرآن و اعجازش باشد بدان معنی که در متن ذکر شد، علّامه سیّد هبة الدّین شهرستانی در المعجزة الخالده این نظر را بهترین آراء دانسته و شواهدی بر صحّت آن آورده که مجال نقلش نیست. ر ک: تفسیر نوین، مقدّمه، چهل و هشت- چهل و نه.
(2) کشف الأسرار و عدّة الأبرار، 1/ 39، 41.
(3) معرفت، محمّد هادی، التمهید فی علوم القرآن، الجزء الخامس، 314.