آشنایی با علوم قرآنی صفحه 112

نسخ، ناسخ و منسوخ‌

نسخ، ناسخ و منسوخ

نسخ در لغت به معنی زایل کردن و از بین بردن، «1» باطل کردن چیزی را و چیز دیگر به جای آن آوردن «2» است. در اصطلاح برداشته شدن حکمی دینی است در اثر سپری شدن مدّت آن. پس نسخ در حقیقت پایان یافتن زمان حکمی است که در آیه منسوخ آمده، و با آیه ناسخ آن اعلان می‌شود. «3»

بحث درباره این موضوع و آیاتی که ادّعای نسخ و ابطال حکم آنها شده و پاسخ کسانی که ایرادهایی بدان دارند، مبحث ناسخ و منسوخ در قرآن را تشکیل می‌دهد، که با رعایت اختصار بدان می‌پردازیم.

نخست یادآور می‌شویم یهودیان از تبدیل بعضی احکام قرآن «4»- مانند تغییر جهت قبله از بیت المقدس به کعبه- به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله طعن می‌زدند و می‌گفتند: اگر فرمان پیشین حق بود چرا باطل شد، و اگر باطل بود چرا چنین حکمی صادر شد؟ و نتیجه می‌گرفتند که قرآن برساخته و گفته خود اوست. «5» در پاسخ خداوند- در سوره بقره- می‌فرماید: ما نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها* أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ «هر آیه‌ای را نسخ کنیم یا به [دست] فراموشی بسپاریم بهتر از آن یا مانندش را می‌آوریم.

مگر ندانستی که خدا بر هر کاری تواناست.» در جای دیگر می‌فرماید: «و چون آیه‌ای را جانشین آیه دیگر سازیم- و خدا داناتر است که چه فروفرستاده است- گویند تو دروغ زنی. چنین نیست، بلکه اکثرشان نمی‌دانند». «6»

از نظر قرآن‌پژوهان و علمای اسلام، نسخ هم در قرآن و هم در سنّت رواست، و انواعی دارد که از شرح آن درمی‌گذریم. همین قدر توضیح می‌دهیم مورد نسخ احکام

__________________________________________________
(1) مثال آن از قرآن ... فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ حج/ 52: ... «پس خدا آنچه را شیطان القا می‌کرد محو می‌گردانید، سپس خدا آیات خود را استوار می‌ساخت».
(2) مجمع البیان، 1/ 345. برای ملاحظه دیگر معانی «نسخ» ر ک: لغت‌نامه دهخدا، ذیل کلمه؛ ترجمه الإتقان، 2/ 69 (نوع چهل و هفتم).
(3) ترجمه البیان، 1/ 12 و 17.
(4) همان، 20- 21.
(5) خرّمشاهی، قرآن کریم، ص 17، ترجمه و توضیحات ذیل آیه 106 سوره بقره.
(6) همان، ترجمه آیه 101 سوره نحل است.