آشنایی با علوم قرآنی صفحه 114

فصل 8 محکم و متشابه‌

اشاره

فصل 8 محکم و متشابه

آیات قرآن مجید در بیان معانی و مضامین خود به دو دسته تقسیم می‌شود: محکم و متشابه. این تقسیم از آیه 7 سوره آل عمران برمی‌آید که می‌فرماید: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ. مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ. فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ. وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ «اوست کسی که این کتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره‌ای از آن آیات محکم [- صریح و روشن] است. آنها اساس کتابند، و [پاره‌ای] دیگر متشابهاتند [که تأویل پذیرند]. امّا کسانی که در دلهایشان انحراف است برای فتنه‌جویی و طلب تأویل آن [به دلخواه خود]، از متشابه آن پیروی می‌کنند، با آن که تأویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی‌داند. [آنان که] می‌گویند: ما بدان ایمان آوردیم، همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست، و جز خردمندان کسی متذکر نمی‌شود».

در معنی «محکم» و «متشابه» مفسّران و لغت‌شناسان چند تعریف ارائه داده‌اند که به نقل دو نمونه اکتفا می‌کنیم:

1- محکم آیه‌ای است که مراد از آن بدون قرینه و دلالت سخنی دیگر از ظاهرش دانسته شود مانند: إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ «1» «خداوند هیچ ستمی بر مردم روا نمی‌دارد، ولی مردم خودشان بر خود ستم می‌کنند».

2- متشابه آیه‌ای است که معنی و مقصود آن از ظاهرش فهمیده نمی‌شود، مگر با قرینه‌ای همراه شود که مراد و مقصود را برساند «2» مانند:

__________________________________________________
(1) یونس/ 44.
(2) مجمع البیان، 2/ 699- 700؛ روض الجنان، 4/ 176.